Democratische verkiezingen in een theologische dictatuur?

Verkiezingen in Iran zijn telkens verrassende evenementen. Niet omwille van de uiteindelijke uitkomst –die doet er niet echt toe, want de ware macht blijft onveranderlijk in handen van de ayatollah Khamenei en het uitgebreide systeem dat rond zijn functie als Opperste Leider gebouwd is- wel omwille van de onverwachte vrijheid van debat die ermee gepaard gaat.

Die vrijheid vertrekt van een onvoorstelbaar smal veldje: de enigen die zich vrij mogen uitspreken op televisie en op openbare bijeenkomsten, zijn de kandidaten die door de Hoeders van de Revolutie geschikt gevonden worden om de Islamitische Republiek eventueel te leiden. Het is alsof je aan Voka het recht zou geven om de kandidaat minister-presidenten van Vlaanderen te screenen en alleen diegenen tot de verkiezingen toe te laten, die de Hoeders van het Neoliberalisme geschikt vinden. Van de honderden Iraniërs die zichzelf presenteerden, bleven er dit jaar acht over die de volkomen ondoorzichtige maar wel voorspelbare procedure overleefden. Zelfs Ali Akbar Hashemi Rafsanjani, de man die mee aan de wieg stond van de Islamitische Republiek, die al eens president was van 1989 tot 1997 en die ervoor zorgde dat de relatief onbekende Ali Khamenei het tot Opperste Leider bracht na de dood van ayatollah Khomeini, zelfs hij werd afgekeurd.

Het wonder geschiedt

En toch lijkt zich ook dit jaar weer het wonder te voltrekken. Net zoals voorheen Mohammed Khatami begon met de steun van het regime en zich ontpopte tot een overtuigd hervormer, zoals Mehdi Karroubi en Mir-Hoessein Moussavi, beiden peilers van het regime, het enthousiasme van jongeren en moegetergde Iraniërs mobiliseerden in 2009, zo lijkt de voorbije weken Hassan Rowhani van grijze muis getransformeerd te zijn tot woordvoerder van de brede stroming die een ander Iran wil. Een Iran dat échte verkiezingen en democratie wil, dat een economisch bestuur vraagt dat de winsten van de olie-industrie productief zou investeren. Een Iran dat zich niet laat isoleren, maar een belangrijke rol in de regio en de wereld zou spelen –een rol, daar zijn alle Iraniërs van overtuigd, die het land op het lijf geschreven is.

Een interessant detail in het verhaal van Rowhani is dat hij in het overblijvende veld van zes presidentskandidaten –twee stapten vooralsnog uit de race- de enige clericus is. Als de enige geestelijke kandidaat de stem van de hervormers belichaamt, terwijl het harde gelaat van de Islamitische Republiek vertegenwoordigd wordt door leken, is Iran dan wel de mollahcratie waarvoor wij het land houden? Het antwoord op die vraag is ja, en neen. En zelfs die ja moet genuanceerd worden.

Het is maar door duidelijk te maken dat Iran geregeerd wordt door een theologische ideologie die veel meer politiek dan religieus is, dat de ware machtsverhoudingen duidelijk worden.

Mollahcratie?

Tijdens een levendige discussie in Teheran vorig jaar zei een van de jongeren dat de problemen van Iran veroorzaakt worden door de uit haar oevers getreden religie. De politieke mollahs zijn hét probleem, zegt hij uitdagend. Zijn vriend was het daarmee niet eens. ‘Ik denk dat religie onmisbaar is voor een land, maar het zou wel een vrije keuze moeten zijn.’ En dat is in Iran niet het geval, dat besefte en betreurde hij. Het zou niet mogen dat mensen verplicht worden deel uit te maken van een godsdienst, het zou zeker niet mogen dat mannen en vrouwen allerlei uiterlijke geboden en verboden over zich heen krijgen uit naam van die verondersteld gemeenschappelijke religie. Want op die manier wordt de smaak en de overtuiging van een kleine groep machthebbers verheven tot goddelijke status, en dat is juist nadelig voor de religie zelf.

Iran is in 2013 niet zozeer een mollahcratie dan een ayatollahcratie. En ook die stelling geldt eerder wanneer ayatollah in het enkelvoud gebruikt wordt, minder wanneer we er een veralgemenend meervoud mee zouden bedoelen. Het zijn om te beginnen niet de dorpsgeestelijken of de leiders van de moskee in de buurt die de politieke macht uitmaken in Iran. Zij mogen niet eens prediken wat ze zelf geloven. De inhoud van de vrijdagpreek wordt vanuit een centraal bureau in Teheran doorgestuurd naar alle hoeken van het land, zodat het regime greep houdt op zijn ideologische basis.

Want als Iran een Islamitische Republiek is, dan is dat niet omdat de staat een religieuze basis heeft, wel omdat ze een theologisch fundament heeft. Tijdens een gesprek dat ik vorig jaar in Isfahan had met een in zwarte sjador gehulde jonge vrouw, zei ze: ‘Het probleem is niet de president, ook al maakt Ahmadinejad er een potje van. Het probleem is de velayat-e-faqih.’ Die theologische ideologie werd door ayatollah Khomeini ontwikkeld, lang voor de opstand tegen de sjah, en plaatst een uitverkoren islamitische rechtsgeleerde bovenaan het staatsbestel en boven alle democratische instellingen en checks-and-balances. Het is op die theologische basis dat de instelling van de Opperste Leider gebaseerd is, en dus ook het functioneren van de niet-verkozen, theocratische pijler van de macht in Iran, inclusief de Revolutionaire Wachten als een parallel leger dat alleen verantwoording verschuldigd is aan die Opperste Leider.

Religieuze dissidentie

Wat veel minder geweten is, is het feit dat die theologie op weinig bijval kon rekenen van de opperste geestelijken in Iran ten tijde van de revolutie en dat zelfs vandaag veel ayatollahs en mollahs ervan overtuigd blijven dat de clerus zich ver moet houden van de politieke macht of ten minste van de werkelijke uitoefening van die macht. De reden voor die afwijzing van die politieke theologie is niet bij alle geestelijken een seculiere overtuiging, maar eigenbelang: wie in de ware wereld verantwoordelijkheid neemt voor het realiseren van de –in principe- hooggestemde religieuze idealen, maakt zijn handen vuil. De compromissen, onvolmaaktheden en tegenstellingen die onvermijdelijk verbonden zijn met macht en politiek, bezoedelen volgens veel Iraanse geestelijken de islam en haar leiders op een onaanvaardbare manier.

Veel auteurs wijzen er trouwens op dat die afstandelijke houding tegenover de wereldlijke macht veel meer kenmerkend is voor de sjiitische islam dan de politieke vertaling die ayatollah Khomeini aan zijn islam gaf. Van het dozijn groot-ayatollahs ten tijde van de revolutie, was er maar één die Khomeini’s theologie steunde: Hoessein Ali Montazeri. Hij zou er later ook radicaal afstand van nemen en eindigen onder huisarrest.

Wie het Iraanse staatsbestel als een klerikale dictatuur beschrijft -de “mollahcratie”- maakt de opkomst van mensen als huidig president Ahmadinejad of de kandidaten Jalili en Velayati onbegrijpelijk. Het is maar door duidelijk te maken dat Iran geregeerd wordt door een theologische ideologie die veel meer politiek dan religieus is, dat de ware machtsverhoudingen duidelijk worden. De ultieme machtspositie van de Opperste Leider, ayatollah Khamenei, vertroebelt die helderheid weliswaar, maar Khamenei is dan ook in vele opzichten een troebel figuur.

Vrijheid

In Teheran ontmoette ik vorig jaar een kunstenaar. ‘Gelukkig heeft de Islamitische Revolutie ervoor gezorgd dat het aanzien en de invloed van de mollahs en ayatollahs sterk getaand is’, zei de anarchist-in-hart-en-nieren. ‘Nadat de Opperste Leider in 2009 voluit de kaart van Ahmadinejad trok, is zelfs zíin positie niet langer onaantastbaar.’ De groeiende minachting voor macht en gezag, dat geeft hem nog het meeste hoop. Al ligt er aan de andere kant van de kooi een land dat de meeste mensen niet kennen, en dat sommigen dan ook ongerust maakt. Vrijheid is een woord in de verleden tijd en hoe het in de eenentwintigste eeuw, in Iran geschreven moet worden, weet eigenlijk niemand meer. Maar dat maakt het verlangen ernaar niet kleiner.