Het kanaal dat er nooit kwam

Zweetdruppels glinsteren op het gitzwarte bovenlijf van de kruier, die rustigaan de tweewekelijkse boot uit San Carlos lost. Bekenden groeten elkaar, handen worden geschud, Spaans en Engels klinken vrolijk door elkaar. De Caraïbische avondzon laat het wateroppervlak goudgeel schitteren. En dan slenteren mensen in kleine groepjes weg over de verhoogde betonnen paadjes – de enige straten in het dorp. Welkom in Greytown, ooit de grootste zeehaven van Centraal-Amerika.

Gent-aan-de-San-Juan

Greytown ligt aan de monding van de Rio San Juan, die 190 km landinwaarts aan het meer van Nicaragua ontspringt. Die combinatie van meer en rivier slaat bijna de brug tussen Atlantische en Stille Oceaan. Slechts een 20-kilometer brede landstrook aan de westzijde van het land staat de verbinding in de weg. Die unieke mogelijkheid heeft de San Juan – en bij uitbreiding Nicaragua – vanaf de ontdekking van Amerika in de internationale spotlights gezet. Het is de koningin van Spanje in eigen person, die in 1535 beveelt de rivier te verkennen en aan de monding een stad genaamd “Gent” te stichten, ter ere van de geboorteplaats van Keizer Karel (maar de expeditie mislukt). Over de wateren van de San Juan verlaten de schatten van de Nieuwe Wereld het vaderland richting Spanje.

De optie van een interoceanisch kanaal is te aanlokkelijk om een goed bewaard geheim te blijven. Controle over die waterweg zou een enorme politieke en economische macht betekenen. Er duiken dan ook al snel andere kapers op. Met name de Engelsen, als maritieme supermacht altijd tuk op een uitje over zee, steken de neus aan het venster. Pirates of the Carribean Henry Morgan en Francis Drake zeilen de San Juan op en dwingen de wanhopige Spanjaarden om de rivier met forten te versterken. Het zijn ook de Engelsen die van Greytown  een  wereldhaven maken in het begin van de 19e eeuw.

Machtsstrijd

De Rio San Juan is geen terrein voor frigobox-toeristen – en is dat nooit geweest.  De rivier telt talrijke verraderlijke aftakkingen en zeven aanzienlijke stroomversnellingen. Het hele jaar door heersen er broeierige temperature en sommige delen krijgen tot 6000 millimeter regenwater te verwerken – bijna dagelijkse stortbuien dus. De oevers zijn bedekt mete en ondoordringbare groene muur. Het tropisch regenwoud huist slangen, krokodillen en honderdduizenden hemeltergende muggen. De soldaten van de eerste Spaanse expedities moesten al hun paarden opeten om niet van honger te sterven, en de Britse admiraal Horatio Nelson verloor hier bijna het leven aan malaria. Maar de machtigen der aarde waren niet weg te slaan van de troebele wateren in het Zuiden van Nicaragua.

De Spanjaarden (in een wanhoopspoging), Fransen en zelfs de Nederlanders tekenen begin 19e eeuw present om de rechten op het toekomstig kanaal voor zich te winnen. Maar een andere supermacht (in wording) wordt Engelands voornaamste uitdager bezuiden de Missisipi: de Verenigde Staten. Met de steun van de VS verkrijgt scheepsmagnaat Cornelius Vanderbilt in 1849 alle rechten voor de aanleg. Als dan ook nog eens de goudkoorts uitbreekt en half Amerika het ruime sop kiest richting California – via de route over de San Juan – is het écht big business in Nicaragua. Dat het land intussen onafhankelijk geworden is, is voor de kleine geschiedenis; de Nicaraguanen zullen nooit bij de onderhandelingen betrokken worden.

Boodschap op een postzegel

Eind 19e eeuw is al lang duidelijk dat de VS de beste troeven hebben voor de aanleg van het kanaal. Enkele Amerikanen zien het project liever naar Panama te verhuizen, die andere Midden-Amerikaanse landengte – maar Nicaragua geniet veruit het meeste steun. In 1889 beginnen dan de werkzaamheden. In enkele maanden tijd worden aanlegkades met hijskranen opgetrokken in Greytown, net als telefoonlijnen en zelfs 11 kilometer spoorlijn langs de rivier. De Rio San Juan wordt uitgebaggerd en stroomversnellingen genivelleerd. Maar enkele maanden later slaat de economische crisis toe en geraakt het geld op. De werken stoppen en de bouwwerven lopen leeg.

De wedloop met Panama, waar Franse ingenieurs stevig lobbyen, sleept intussen aan. Eind 1903 moet de beslissing vallen in de Amerikaanse senaat. Alles wijst erop dat Nicaragua alsnog zijn kanaal krijgt, maar dan gebeurt wat niemand verwacht. Bunau-Varilla, één van de Franse ingenieurs, plakt op de ochtend van de stemming op elk senatorszitje een Nicaraguaanse postzegel, met daarop een uitbarstende vulkaan. Het land van de San Juan is op dat moment inderdaad een politiek kruitvat, en de stille boodschap van de Fransman zaait angst in de Amerikaanse senaat. Het vonnis valt in het voordeel van Panama, met enkele stemmen verschil. De rest is geschiedenis.

Vergane glorie

En de San Juan? Daar is de tijd blijven stilstaan, of beter gezegd – teruggedraaid. Terwijl de kanaalzone in Panama er met rasse schreden op vooruitging – weliswaar lang in schril contrast met de rest van dat land – zakte de San Juan terug in een eindeloze groene vergetelheid. Wie vandaag de 11 uur-durende trip maakt vanuit San Carlos naar Greytown, maakt een reis door de geschiedenis. Oude Spaanse forten, verspreide paalwoningen, her en der een visser in een uitgeholde boomstam, en een zee van tropisch woud met brulapen, toekans, schildpadden en krokodillen.

De regio heeft zijn authenticiteit en natuur behouden, maar is wel straatarm. Greytown, voorbestemd om “Gent” te heten en een wereldhaven te worden, telt nog een kleine 2000 inwoners. De telefoonlijn is allang in verval geraakt; de spoorweg bestaat niet meer. Een enkele verroeste hijskraan in de goudgele lagune getuigt van vergane glorie. Het zal de zwarte dokwerker met zijn bezwete bovenlijf worst wezen; zijn dag zit erop.