Hoe de Wereldbank de uitstoot van broeikasgassen in Oeganda wilde inperken en daarin faalde

In Oeganda probeerde de Wereldbank te composteren in dertien gemeentes om zo de methaanuitstoot van afval te voorkomen. Maar de praktijk liep volledig fout, ondanks de 8,4 miljoen dollar die de Wereldbank in het project pompte én de jaarlijkse financiering van uitstootrechten die westerse landen afkopen.

Oeganda is vuil en heeft nood aan oplossingen. Afvalophaling is gereserveerd voor wie het zich kan permitteren en de meeste straten liggen er smerig bij. Afval wordt verbrand of gedumpt in de moestuin. Ophaling is er nauwelijks gereguleerd en private bedrijven durven het opgehaalde afval al eens in een naburige wijk of moeras te dumpen.

Ten oosten van de hoofdstad Kampala, ligt het Oegandese stadje Mukono. Sinds 2009 heeft dat dankzij de Wereldbank zijn eigen gemeentelijke dumpsite waar het afval van de stad heen gaat. Aan de ingang kijk je uit op een grote hal met betonnen vloer en golfplaten, en daarachter een weidse moerasvallei. De opzichter Juma neemt me mee naar de stort. ‘Zin in een tomaat?’, want die groeien tussen het afval.

Onder de hal liggen rijen afval opgestapeld op grote hopen. Daar wordt compost geproduceerd, althans dat is de bedoeling. In plaats van al het afval zomaar te storten, zou men het eerst op een hoop stapelen, af en toe omwoelen om er nieuwe lucht in te brengen en het afval zo laten verteren tot compost. Daarmee kunnen boeren de vruchtbaarheid van hun arme bodems opkrikken.

Uitstoot broeikasgassen beperken

Het initiatief komt van de Wereldbank. ‘We wilden de afvalproblematiek aanpakken en gebruik maken van het Clean Development Mechanism’, zegt Martin Fodor, projectleider van het Uganda Municipal Waste Project. Dat Clean Development Mechanism werd uitgedokterd tijdens het Kyotoprotocol in 1997 en is bedoeld om broeikasuitstoot te verminderen via de aankoop en verkoop van uitstootrechten. Een westers bedrijf dat extra broeikasgassen wil uitstoten betaalt, wie ze uitspaart krijgt geld.

De Wereldbank wou met de composteerhal een equivalent van 10.230 ton CO₂ per jaar besparen

Composteren vormt een mogelijkheid om “te besparen” op broeikasgassen. Wanneer er regelmatig lucht bij het organisch afval komt, zetten micro-organismen het om tot compost en CO₂. Als dat daarentegen zonder zuurstof opééngepakt zit, zetten andere micro-organismes het om tot methaan, een broeikasgas dat de aarde 21 keer sneller opwarmt dan CO₂. Zo wilde de Wereldbank in Mukono een equivalent van 10.230 ton CO₂ per jaar besparen.

De praktijk in Mukono ziet er echter niet zo netjes uit. De rijen afval bevatten afgekookte bananenbladeren, fruitschillen, en ander organisch afval, maar ze zitten ook boordevol plastic, oude cd’s, nylon nephaar en blikjes metaal. Met al die rommel erbij is het al moeilijk om degelijke compost te maken, maar er gebeurt ook niets mee. De laadtruck is kapot – al enkele maanden en nog in herstelling – dus van verluchten is geen sprake meer. Het afval ligt nu gewoon op grote hopen te stinken en vormt nog steeds methaan.

Ergens liep het mis

Na even praten met George Masengere, de milieu-ambtenaar van Mukono, blijkt dat hij de zaak niet helemaal in de hand heeft. ‘Alle onze drie trucks zijn kapot. Zonder kan de stort niet opereren en dan valt heel het afvalophaalsysteem uit elkaar’, vertelt hij. Het lijkt niet helemaal door te dringen dat hijzelf verantwoordelijk is voor de site, nochtans ontvangt hij hiervoor geld uit het Carbon fund.

‘De Wereldbank heeft voor de installatie samengewerkt met NEMA’, legt Martin Fodor uit. NEMA is de National Environment Management Authority van Oeganda en werd in 1995 opgericht door de Wereldbank zelf. Het moet de gemeentelijke projecten opvolgen vanuit de hoofdstad. ‘Toen we het project in 2009 startten, had NEMA een zeer sterke directeur en waren we trots dat we de Oegandese steden schoon konden maken. Na het plaatsen van de installaties heeft de Wereldbank zich teruggetrokken en volgde NEMA het project op.’

Bij NEMA blijken ze echter van niet veel te weten. Kiguli Dan Kibuuka die de situatie in het veld zou moeten opvolgen, snapt eerst niet waar het over gaat. Wanneer de slechte kwaliteit van de compost aangehaald wordt, is hij op zijn tenen getrapt. ‘Kijk naar de feiten’, terwijl hij met een papiertje zwaait.

Waar liep het dan mis?

‘Voornamelijk de grootte van de gemeente was van belang om aan een voldoende schaal te komen voor het Carbon fund, maar intussen is de koolstofmarkt ingestort waardoor de fondsen wegvielen’, vertelt Martin Fodor van de Wereldbank. ‘Daarom was er geen geld meer om compostering te blijven onderhouden.’

‘Oegandese politici zijn corrupt. Ze zitten op hun postje om geld te cashen.’

Chrispin Lutalo is bedrijfsleider van afvalophaalbedrijf Waste Masters ziet het anders: ‘Onze politici zijn corrupt. Ze zitten op hun postje om geld te cashen, maar wat doen ze ervoor in de plaats? Niets.’ Met Waste Masters wil hij zelf beginnen composteren en recycleren. ‘Dit systeem moet zichzelf kunnen terugbetalen, anders gaat niemand in Afrika het willen overnemen.’

Nochtans was er in de originele beschrijving van het project wel aandacht om compost te gaan verkopen, zodat gemeentes geld zouden terugzien van het project. Bij de uitvoering is daar echter niets meer van terug te vinden. Martin Fodor: ‘De gemeente van Fort Portal is er wel in geslaagd om het project op te volgen en mag zich nu de properste stad van Oeganda noemen. Daar hebben ze rijke bodems waar compost weinig meerwaarde biedt, dus ik weet niet hoe ze het volhouden.’

Ons kent ons

Al in de jaren ’90 is de Wereldbank betrokken bij de vorming van de milieuwetgeving in Oeganda. Tussen 1995 en 2006 hebben ze NEMA opgericht tijdens het ‘Environmental Management and Capacity Building Project 1 en 2’. Ook het Carbon Fund is onder beheer van de Wereldbank zelf. Zij waren aanwezig in het project tot 2012, daarna werd het project volledig aan NEMA overgelaten.

Externe controle komt enkel van het UNFCCC (United Nations Framework Conventions on Climate Change) dat de standaarden voor CO₂-financiering vastlegde en het Spaanse bureau AENOR inschakelde voor de opvolging.

AENOR valideerde het project tijdens de opstartfase volgens procedures van het UNFCCC. Dat deden ze op basis van documenten en interviews met de betrokken oversten, veldbezoek zat er niet in. In 2010 kreeg het project groen licht voor financiering tot en met 2017. Na 2010 heeft AENOR de gang van zake dan ook niet meer opgevolgd.

En verder

Voor de financiering na 2017 moet NEMA opnieuw de nodige documenten kunnen voorleggen aan AENOR. De lokale politici leken er gerust in. ‘We zijn de nodige documenten aan het opmaken voor nieuwe koolstoffinanciering.’ Maar zelfs als ze er inderdaad in slagen om bij AENOR niet door de mand te vallen, zullen de machines en composteerhallen verder blijven wegroesten, want de politici van de gemeente lijken niet bekommerd om wat er gaande is.