Hanya Yanagihara: Seks als machtsmisbruik, vriendschap als balsem

Een klein leven begint als een boysband en eindigt in death metal. Als ik Hanya Yanagihara die beschrijving geef van haar boek, schatert ze. ‘Een hele goeie quote voor op het achterflap’, zegt ze. Daarmee hebben we de lachpartijen meteen gehad. Het is niet dat Yanagihara onvriendelijk is, integendeel, maar ze is wel professioneel.

Ze verdedigt haar verhalen en kent haar personages, maar zit met veel vragen over de wereld. En ze praat over boeken die allesbehalve billenkletsers zijn. We praten over Een klein leven, uiteraard, maar ook over haar eerste roman, Notities uit de jungle, die veel minder opgemerkt werd. Op de vraag of ze uit haar geboorteland Hawaii veel reactie gekregen heeft op dat eerste boek, zegt ze met enige zelfspot: ‘Niemand heeft het gelezen.’

De koloniale blik

Notities uit de jungle leest in het begin als een typisch koloniale ontdekkingsroman, opgevrolijkt  met wiegende, dansende Polynesische woorden die vanzelf een exotisch kader creëren. Yanagihara verzon die taal en die begrippen zelf, maar baseerde ze wel op Hawaiiaanse woorden en Japanse grammatica. ‘Ik hou van het ritme van Hawaiiaans’, zegt Yanagihara, ‘en van het gebruik van klankwoorden omwille van het genot van de klank alleen. Gesproken Hawaiiaans is als regen op een groene wei voor mij.’

‘Ik probeer te begrijpen waarom de westerse cultuur instinctief alles wat en wie ze ontmoet probeert te veranderen.’

Hanya Yanagihara: Notities uit de jungle is een parabel van postkolonialisme.  Ik ben opgegroeid in Hawaii en ik ben pas later gaan beseffen hoe gelijklopend gevoelens, ritme, architectuur en toon zijn op alle eilanden in de Stille Oceaan en de Cariben die ingeschakeld waren in de economie van suiker- en ananasplantages. Mijn vader plukte als tiener ook ananas op Hawaii.

Ik wou in dit boek zeker niet het beeld ophangen van een inheemse samenleving of cultuur die – aan zichzelf overgelaten – puur en ongeschonden, of dieper en beter zou zijn. Anderzijds wil ik wel proberen begrijpen waarom de westerse cultuur instinctief alles wat en wie ze ontmoet probeert te veranderen.

Het verhaal gaat uiteindelijk over de vraag hoe en waarom Hawaii in verval geraakt is. De eilanden zijn nog steeds mooi, maar de invoer van christendom, ziektes en tunnelvisies hebben hun tol geëist. Hawaii is nog relatief gelukkig, want de dans en de taal zijn overeind gebleven, toch kan je niet van  Hawaii houden zonder tegelijk verdrietig te zijn over wat er geschonden en verloren is gegaan.

Notities uit de jungle is gebouwd rond het personage Norton Perina, en die is gebaseerd op het echte levensverhaal van Daniel Carleton Gajdusek, een wetenschapper die jaren veldwerk deed in Paoea-Nieuw-Guinea, en waarmee later zowel de oom als de vader van Yanagihara samenwerkte. Hij realiseerde enorm belangrijke vooruitgang in het verklaren van de een mysterieuze ziekte bij een geïsoleerde stam. Hij kreeg daarvoor in 1979 de Nobelprijs. Hij begon ook kinderen uit die stam te adopteren, in totaal wel een 55-tal, tot hij in 1999 gearresteerd werd op beschuldiging van misbruik en verkrachting van die kinderen.

Hanya Yanagihara: De uitgangsvraag in het boek was: hoe en wanneer komt een mens ertoe zijn macht zodanig te misbruiken zoals hij doet? Want dat is de kern van seksueel misbruik van minderjarigen: het is machtsmisbruik. De volwassene heeft meer kracht, kennis, overtuigingskracht, verbale mogelijkheden dan het kind, en hij gebruikt die op een manier die het kind alleen maar kan schaden. Hoe komt een mens daartoe? Is het verlangen? Is het cultureel te verklaren? Het boek staat op het standpunt dat culturele verschillen geen verontschuldiging kunnen vormen voor onverschilligheid tegenover misbruik.

Dat lijkt een antwoord op de vraag hoe westerse activisten moeten omgaan met bijvoorbeeld vrouwenbesnijdenis.       

 ‘Er is geen vanzelfsprekende standaard waaraan alle gedrag gemeten kan worden’                            

Hanya Yanagihara: Dat klopt ook wel. De wereld is zoveel kleiner geworden, er is zoveel meer dat we over elkaar weten, en dat maakt het onmogelijk de vragen te ontlopen over wie we zijn en wat we doen. De tijd van de christelijke missie ligt misschien achter ons, maar we worden vandaag geconfronteerd met een menselijke, een humanistische missie van zorg voor ieders rechten en integriteit. Alleen: er is geen vanzelfsprekende standaard waaraan alle gedrag gemeten kan worden. Waaraan we behoefte hebben, is een beschaafd en volwassen gesprek over wie uitmaakt wat menselijk en moreel is, en wat niet.

Dat klinkt mooi, maar het is ontdaan van machtsongelijkheid, terwijl net die factor in de weg staat van een eerlijk en beschaafd gesprek tussen het Westen en de rest van de wereld, tussen wit en zwart, tussen mannen en vrouwen…

Hanya Yanagihara: Dat klopt, en dus moeten we een grotere inspanning doen. Ik ben tegen vrouwenbesnijdenis en ik vind dat die praktijk moet ophouden, maar ik begrijp wel dat anderen vinden dat onze verontwaardiging de zoveelste manier is om onze normen op te leggen aan anderen, dat het een nieuwe manier is om bestaande en langlevende culturen te ontwortelen. Ik ben dus altijd bereid om te luisteren, maar dat betekent niet dat ik altijd bereid ben mijn eigen standpunt op te schorten.

‘Eens je mensen aangeleerd hebt dat ze beschaamd moeten zijn over wie ze zijn, is er geen weg terug meer’ 

Het boek stelt de vraag hoe je bij een ontmoeting omgaat met verschillen. Het rituele misbruik van minderjarigen in het boek is een fictief en extreem voorbeeld, maar de missionarissen die in Hawaii aankwamen en iedereen naakt zagen lopen, vonden dat ook aanstootgevend. Hun vraag was of ze dat konden laten bestaan dan wel of ze de mensen het concept schaamte moesten aanleren om zo de gewone omgang met naaktheid te bestrijden. Het probleem is dat eens je een groep mensen aangeleerd hebt dat ze beschaamd moeten zijn over wie ze zijn, er geen weg terug meer is. Alle twijfels en vragen achteraf komen te laat.

Seksueel misbruik van minderjarigen is ook in Een klein leven een centraal thema. Is dat omdat u de vragen over waarom en wanneer niet opgelost kreeg in Notities uit de jungle?

Hanya Yanagihara: Misbruik is inderdaad zeer tegenwoordig in het tweede boek, maar het is niet het onderwerp. Het echte onderwerp is trauma en wat er gebeurt met mensen die met trauma’s moeten leven. Het tweede boek is geen voortzetting van het eerste, maar is er wel mee in gesprek. De klemtoon in Een klein leven ligt op de consequenties, op wat er gebeurt na het misbruik, niet met de dader, maar met het slachtoffer. Hoe leef je met de wonden die je opgelopen hebt op zo een jonge leeftijd, als je niet het zelfbewustzijn of zelfs de taal hebt om ermee om te gaan? Trauma’s zijn in zekere zin te vergelijken met de ziekte die dr. Gajdusek bestudeerde: ze vormen een virus dat jarenlang onder je vel zit en dan plots uitbarst.

In Notities laat u ruimte om betrokken te blijven bij de wetenschapper, ook nadat hij veroordeeld werd voor het misbruik. In Een klein leven is er geen enkele inleving mogelijk in de daders van misbruik, maar is ook geen ruimte voor verlossing voor Jude, het slachtoffer waarrond het hele verhaal draait. Het moet eindigen zoals het eindigt.

‘Wat is de moreel juiste houding? Afscheid nemen, of net blijven proberen en vasthouden en stimuleren om vol te houden?’

Hanya Yanagihara: De afloop van Een klein leven is onvermijdelijk, en zowel Jude als de lezer beseft dat halfweg het boek. Hij is gewoon te zeer beschadigd om het leven aan te kunnen.  Toch zet hij door, en dat is voor mij een getuigenis van de weerbaarheid van mensen. Zo veel mensen blijven volhouden, ook al zijn ze lang voorbij het punt waarin hun leven nog menselijk leefbaar was.

Ik wil dat de lezer zich op een bepaald moment gaat afvragen of er een punt komt waarop je iemand waarvan je houdt, maar die onnoemelijk lijdt of worstelt met het leven, toestemming geeft om te gaan. Wat is de moreel juiste houding op dat moment? Afscheid nemen, of net blijven proberen en vasthouden en stimuleren om vol te houden?

Die vraag naar euthanasie is redelijk bespreekbaar en zelfs wettelijk geregeld in een aantal Europese landen, maar ze lijkt me onbespreekbaar op het Amerikaanse publieke forum.

Hanya Yanagihara: Dat klopt, maar ik denk wel dat het een van de volgende, grote mensenrechtendebatten wordt in de VS. Er zijn nu twee deelstaten die hulp bij zelfdoding toestaan, maar enkel als je een terminale en ongeneeslijke ziekte hebt. Maar eigenlijk moet de vraag zijn of en wanneer iemand de keuze krijgt om door te gaan of weg te gaan. Moet een individu de mogelijkheid hebben om zelf te beslissen over zijn of haar recht op leven?

En u antwoordt daarop: ja?

Hanya Yanagihara: Ja.

Dat gaat niet alleen in tegen de mainstream cultuur in de VS, maar wellicht nog meer tegen de cultuur van de eilanden in de Stille Oceaan?

Hanya Yanagihara: In zoverre die Polynesische en Melanesische culturen vandaag diepgaand christelijk geworden zijn, zeker wel. Maar ik ben niet zeker dat het antwoord noodzakelijk even duidelijk zou zijn als je de vraag zou stellen aan de oorspronkelijke, animistische culturen van de eilanden. Ik weet dat niet.

Ondanks de uitzichtloosheid van Jude’s trauma’s, en de verdere verdieping ervan in zijn volwassen jaren, breken er op een bepaald moment toch “gelukkige jaren” aan, als Jude een echte relatie aangaat met zijn beste vriend Willem. Omwille van zijn trauma’s blijft seksualiteit in die relatie echter onmogelijk.

Dat wordt voorafgespiegeld door een toneelstuk dat Willem in zijn middelbare school schrijft. Daarin kondigt het hoofdpersonage al aan dat je van een liefdesrelatie niet per se intellectuele uitdaging én zorgende vriendschap én goede seks mag verwachten.

Maar in dit boek lijkt de impotentie van Jude en de helende omgang daarmee van Willem bijna te staan voor een afwijzing van echtelijke seks, zeker als de echtelijke band homo is. Ook dr. Norton in Notities heeft geen echte relatie en is blijkbaar alleen in staat tot pedofiele seks.

‘Pedofilie zie ik niet als een vorm van homoseksualiteit. Het eerste is misdadig machtsmisbruik, het tweede is een volwaardige vorm van volwassen seksualiteit.’

Hanya Yanagihara: Eerst en vooral wil ik zeggen dat ik pedofilie niet zie als een vorm van homoseksualiteit. Het eerste is misdadig machtsmisbruik, het tweede is een volwaardige vorm van volwassen seksualiteit. Andere homokoppels in Een klein leven hebben wel degelijk seks die hen gelukkig maakt. Voor mij gaat het dus niet zozeer over de onmogelijkheid van seks in de relatie tussen Jude en Willem, maar over de affirmatie van vriendschap. Vriendschap is een menselijke relatievorm die veel te weinig aandacht krijgt, terwijl die essentieel is voor ons menselijke functioneren en overleven.

Daarom maak ik zo veel ruimte in het boek voor mensen die zich toewijden aan een ander. Willem vraagt zich op een bepaald moment af of de prioriteit die hij geeft aan zijn vriendschap met Jude wel normaal is, terwijl de rest van de wereld vriendschap ziet als een fase die voorafgaat aan liefde en trouwen of samenwonen. Harold adopteert Jude, Andy blijft ondanks alles de trouwe dokter die alles overheeft voor Jude.

Jude is vanuit zijn eigen beschadiging een heel moeilijk karakter, een manipulatieve figuur zelfs, maar zijn omgeving blijft hem trouw. Ik heb in dit boek alles feller, luider, gesatureerder en heviger gemaakt dan wat je in het “ware leven” zou tegenkomen. Het misbruik is meer en erger dan wat je voorstelbaar acht, en de vriendschappen zijn toegewijder en minder zelfzuchtig dan je mogelijk acht.

Een klein leven is heel goed verkocht en enthousiast besproken. Waarderen de meeste lezers het boek omdat ze zich herkennen in de pijn en het trauma van Jude, of omdat ze blij zijn met de helende vriendschap en liefde van Willem?

Hanya Yanagihara: Ik denk dat de meeste lezers het boek appreciëren omdat het eerlijk is. Het erkent dat er voor Jude geen verlossing meer mogelijk is in dit leven. Dat is een vrees of een gedachte die iedereen wel eens gehad heeft, en ik ontloop die donkere vragen niet. De eerlijkheid erkent dat een leven soms onleefbaar is. Maar het boek verandert tegelijk voortdurend van richting en van karakter –van sprookje over thriller naar naturalistische roman en verder- net zoals het leven zelf. Zo neem ik de lezer mee naar onbekend terrein.

In dit geval betekent het vooral: mee naar steeds donkerder terrein, met meer en brutaler misbruik, en met de onafwendbare “wolven van het verleden” die Jude tot wanhoop drijven.

‘Al te vaak keren we ons af van geweld dat we onaanvaardbaar vinden, maar daardoor verdwijnt het ook uit ons bewustzijn’

Hanya Yanagihara: Het is dan ook op de eerste plaats een sprookje, en sprookjes hebben de neiging om donker en dreigend te zijn. Tegenover mensen die zo beschadigd zijn als Jude, zie je vaak twee soorten reacties: je hebt mensen die zorgen en beschermen, maar je hebt er ook die de pijn ruiken en als gieren blijven pikken aan wat er rest van het slachtoffer. Beide karakters maken deel uit van het verhaal.

Ik wou uitdrukkelijk dat de lezer aanwezig blijft en toeschouwer is bij het geweld. Al te vaak keren we ons af van geweld dat we onaanvaardbaar vinden, maar daardoor verdwijnt het ook uit ons bewustzijn. Door de lelijkheid van zijn bestaan vol in het gelaat te kijken, wil ik ook de schaamte tegenspreken die Jude voelt over zijn eigen bestaan. Zijn leven –het leven van slachtoffers- is géén schande, het is een bestaan. Een menselijk bestaan.

Notities uit de jungle door Hanya Yanagihara is uitgegeven door Nieuw Amsterdam. 414 blzn. ISBN 978 90 468 1755 1

Een klein leven door Hanya Yanagihara is uitgegeven door Nieuw Amsterdam. 751 blzn. ISBN 978 90 468 2031 5