‘Er is nog altijd een Russische gemeenschap die deze oorlog nooit zal aanvaarden’

Hoe eindigt deze oorlog, die alleen maar verder lijkt te escaleren? De Russische journalist en politiek wetenschapper Kirill Martynov hoopt op een Oekraïens victorie, maar ziet tegelijk met lede ogen aan hoe zijn moederland voor de zoveelste keer een enorme ramp doormaakt. ‘Als Rusland uiteenvalt, zal daar alleen nog meer geweld uit voortkomen’.

Wanneer hij in het rookhok van de persbar in Straatsburg zijn sigaret dooft en ons de hand drukt, lacht Kirill Martynov ietwat groen. ‘Een Rus in het Europees Parlement, kom dat tegen. Vroeger kwam ik hier zelf al eens interviews afnemen, nu voel ik me vooral exotisch.’

Martynov is de hoofdredacteur van Novaja Gazeta Europe, de Europese tak van de kritische krant van Nobelprijswinnaar Dmitry Moeratov en de betreurde journaliste Anna Politkovskaja die haar werk in Rusland grotendeels moest staken.

Straks spreekt hij op een event over persvrijheid in het parlement, maar eerst hebben we het over oorlog, media en waar dit allemaal gaat eindigen.

Wie is jullie publiek tegenwoordig? Richten jullie je op de honderdduizenden Russen die vertrokken zijn sinds de aanval op Oekraïne, of toch op de mensen in Rusland zelf?

Kirill Martynov: De lezers van Novaja Gazeta zijn nog altijd de kern van ons publiek. Een deel van hen heeft ook het land verlaten, maar de meesten, zo’n 70 à 80 procent, zijn gebleven. Rusland is een groot land, niet iedereen kan zomaar vertrekken, mensen hebben verplichtingen, een gezin.

‘Onze lezersaantallen bewijzen dat er miljoenen Russen zijn die twijfels hebben.’

Dat zien we aan Telegram, ons populairste kanaal, dat nog niet geblokkeerd is. En als er in één dag plots tienduizenden sitebezoekers opduiken in Italië, kun je ook wel raden dat dat mensen zijn die vanuit Rusland een VPN-verbinding gebruiken om de censuur te ontwijken.

Ik denk dat we tegenover hen een grote verplichting hebben: we moeten hun tonen dat zij niet alleen zijn achtergebleven.

Over hoeveel lezers gaat het dan?

Martynov: We hebben twee records gezien tijdens de oorlog: in de eerste weken, toen we nog in Rusland werkten, hadden we 2 miljoen tot 4 miljoen sitebezoekers per dag. Daarna gingen velen wellicht denken dat ze niets konden veranderen, dat doomscrollen geen zin heeft en je het best focust op de veiligheid van je familie.

Dat veranderde opnieuw na het afkondigen van de mobilisatie midden september. Toen zagen we weer een recordpiek, die ook nu nog aanhoudt.

Onze berichtgeving is onaangenaam. Wij schrijven over wat er echt gebeurt, over de realiteit. En die is momenteel catastrofaal. Als je in Rusland woont, kan je weinig zin hebben om Novaja Gazeta te lezen en elke dag opnieuw met trauma’s geconfronteerd te worden.

Er werd al eens gezegd dat onze redactie zichzelf marginaliseerde, dat onze standpunten te radicaal waren, dat de mensen ons niet begrijpen en het geen zin heeft hun zogezegde Europese waarden op te dringen.

Maar die lezersaantallen bewijzen wel dat er miljoenen Russen zijn die twijfels hebben, die nood hebben aan informatie.

Weet de gemiddelde Rus wat er aan de hand is?

Martynov: Mijn hypothese is dat de meerderheid van de mensen zichzelf dwingt om de propaganda te geloven. Dan kan — of kon — je een min of meer gewoon leven leiden: ‘Alles is onder controle, onze president heeft een plan.’

‘Onze invloed in Rusland is dat we onze lezers tonen dat niet iedereen gek geworden is.’

We waren al een heel geatomiseerde samenleving zonder echte instellingen, waar de mensen zich zo ver van de staat proberen te houden als mogelijk. Dat werd een stuk lastiger toen de mobilisatie aangekondigd werd en jij of je naasten rechtstreeks gevaar gingen lopen.

Vervolgens moet je dan nog de link leggen tussen je angst voor je familie en je toekomst met wat Poetin doet en gedaan heeft — niet alleen sinds 24 februari, maar sinds jaren, decennia zelfs.

En dan moet je jezelf een aantal lastige vragen stellen: wat doe ik hiermee? Het is een existentiële bedreiging, het betekent dat je je hele identiteit moet herdenken. Wat niet wegneemt dat heel veel mensen blij zouden zijn als straks het einde van de oorlog aangekondigd wordt.

Novaja Gazeta is altijd een uitdager van de macht geweest, een krant die niet alleen bericht over wat er gebeurt maar ook iets wil veranderen. Welke invloed heb je nog als je in het buitenland zit?

Martynov: We hebben inderdaad vele jaren gewerkt op een manier die ook bepaalde vertegenwoordigers onder de Russische ambtenaren betrok.

Onze laatste campagne, voor de oorlog, ging over kinderen met spinale musculaire atrofie. Dat was een redelijk succes: we hebben de overheid overtuigd om voor al die kinderen de buitenlandse medicatie die ze nodig hadden te betalen.

‘Er is nog altijd een, zij het erg verzwakte, Russische gemeenschap die deze oorlog nooit zal aanvaarden.’

Het klopt dat zulke campagnes niet meer mogelijk zijn. Onze enige eis nu is dat ze de oorlog stoppen. Maar je snapt wel hoe het daarmee staat.

Behalve informeren proberen we ook juridische hulp te bieden. Onze invloed in Rusland is dat we onze lezers tonen dat niet iedereen gek geworden is, dat er behalve zijzelf nog vele mensen zijn die het beleid van Vladimir Poetin niet steunen, al hebben we allemaal een Russisch paspoort.

Er is nog altijd een, zij het erg verzwakte en gefragmenteerde, Russische gemeenschap die deze oorlog nooit zal aanvaarden en ertegen zal vechten met de middelen die ze heeft, die wij hebben.

Hoe beleeft u de emigratie? Ik merk een zeker misprijzen van de Russen die meteen in de lente vertrokken tegenover diegenen die dat pas deden na de mobilisatie.

Martynov: Ik zit zelf in een geprivilegieerde situatie: in tegenstelling tot velen kon ik mijn werk behouden en dat is voor mij belangrijker dan in mijn thuisstad wonen. Ik werk nog altijd voor Novaja Gazeta, ik schrijf over wat ik belangrijk en nodig vind, zoals ik dat altijd al deed.

‘We staan waarschijnlijk aan het begin van een desastreuze ineenstorting van alles.’

Wij hebben ook geweldig veel steun gekregen van collega-journalisten, in Letland en in andere Europese landen.

De tragische emigratie, waarbij je je werk verliest, je sociale status en je je vervolgens gaat begraven in vragen als ‘wie van ons heeft het juistst gehandeld’, daaraan ontsnappen wij.

Dat idee dat je maar moet vechten… Ja kijk, je mag dat natuurlijk vinden, zeker als jouw land in zijn geschiedenis zelf een aantal dictaturen neergehaald heeft.

De Oekraïners hadden recentelijk nog de Maidan-revolutie en daar feliciteer ik hen mee. Maar onze ervaringen na het einde van de Sovjet-Unie waren anders.

Wij kunnen mensen niet aanraden om in opstand te komen en vervolgens te sterven, meteen of later in de gevangenis. Die morele positie neem ik niet in, ook niet als het gaat over vertrekken uit Rusland of blijven. Iedereen moet die keuze voor zichzelf maken.

Waar gaat het naartoe met Rusland?

Martynov: Ik denk dat Rusland voor de zoveelste keer in zijn geschiedenis een enorme ramp doormaakt. Er wordt vaak de vergelijking gemaakt met de Sovjet-Unie, maar dat klopt niet: de grootste invloed komt van hoe we uit dat systeem gevallen zijn.

‘De inzet is zodanig hoog dat de Russische Federatie in haar huidige vorm dit niet gaat overleven.’

Veel mensen, onder wie Vladimir Poetin, zagen hoe je in het begin van de jaren 90 alles kon oplossen met geld en macht, en hoe de samenleving er niet in slaagde daar iets tegenover te stellen.

Ze hebben nu een maatschappij gebouwd waar je eender wat, eender wie kunt kopen. En als je hun aanbod niet wil aannemen, betekent dat dat iemand anders je al gekocht heeft, dat je een vijand bent en uit de weg geruimd moet worden.

Het is mogelijk dat daaruit een soort stabiele, dictatoriale constructie voortkomt. Maar het lijkt me waarschijnlijker dat we aan het begin staan van een desastreuze ineenstorting van alles — van het onderwijs, de wetenschap, van wat nog overblijft van de maatschappelijke instellingen, zelfs van de handhavingsstructuren zoals de politie en de geheime diensten, die totaal rot zijn.

Dat is allemaal niet nieuw.

Martynov: Klopt, het is dezelfde totale wetteloosheid die de voorbije acht jaar geïnstalleerd is in de zogenaamde Volksrepublieken Donetsk en Loehansk.

Er is een donkere grap die de ronde doet: eigenlijk was het niet Rusland dat Donetsk geannexeerd heeft, maar omgekeerd: Donetsk heeft Rusland overgenomen.

Ik geloof dat Poetin met de invasie in essentie alleen wenste het succes te herhalen dat zijn deel was na de annexatie van de Krim. Dat vonden velen een goede zaak, een kwestie van historische rechtvaardigheid. Maar hij heeft de inzet zodanig hoog opgedreven dat de Russische Federatie in haar huidige vorm dit niet gaat overleven.

Zullen mensen zich niet verzetten als ze die afgrond zien naderen?

Martynov: In een volksopstand geloof ik niet. Ik bedoel, die zal er wel komen, maar hij zal met de grond gelijkgemaakt worden. Die mensen worden gewoon vermoord en dan zal men verkondigen dat het buitenlandse agenten waren, of dat de Amerikanen hen gedood hebben.

‘Onze wens om Oekraïne, Rusland en Europa vrij te zien, is sterk genoeg om ons een heel lange tijd overeind te houden.’

Ik denk wel dat de Russische staatsmacht geconfronteerd zal worden met een enorme hoeveelheid structurele problemen: etnische conflicten, armoede, ecologische problemen, conflicten tussen de regio’s en binnen de regio’s met de ambtenaren die Moskou daarheen stuurt.

Ik wil ook dat Oekraïne deze oorlog wint en ik snap dat de Oekraïners blij zullen zijn als Rusland uiteenvalt. Dat lijkt hen wellicht eerlijk. Maar helaas zal daar alleen nog meer geweld tegenover nog meer mensen uit voortkomen.

Het is, kortom, niet zeker hoelang wij, en anderen zoals wij, de enige organisaties, instellingen van een vrij, normaal Rusland zullen zijn. Maar onze wens om Oekraïne, ons land en Europa vrij en bloeiend te zien, is sterk genoeg om ons een heel lange tijd overeind te houden.