Factchecker Olga Joerkova: ‘Oekraïne is al acht jaar een testlabo voor desinformatie’

Rusland gebruikt desinformatie om politieke en militaire doelen te bereiken. De Oekraïense journaliste Olga Joerkova volgt die strategie al lange tijd nauwgezet op. Ze kon daardoor trends ontwaren en zelfs de toekomst voorspellen. ‘Het lijkt erop dat het Kremlin het Syrische scenario volgt.’

‘Ik heb iets beangstigend opgemerkt in de Russische propaganda’, stuurt Olga Joerkova ons laat op de avond. ‘Het is nog te vroeg om het een trend te noemen, en ik hoop dat ik ongelijk heb.’

MO* sprak Joerkova, journaliste en oprichtster van het Oekraïense factcheckerscollectief Stop Fake, nadat ze Kiev ontvluchtte en veiligheid vond bij haar moeder in de West-Oekraïense stad Vinnytsja. Bekomen van de eerste schok raapte ze haar moed bij elkaar en zette ze haar werk verder, nu belangrijker dan ooit.

Wat ze beschrijft is een opeenvolging van desinformatie, diplomatieke en militaire actie: ‘Dinsdag kondigde het Russische ministerie van Defensie aan dat “Oekraïense nationalisten zich schuilhouden in de kraamkliniek van Marioepol”. Defensieminister Lavrov beschuldigde het Azov-bataljon en bracht de VN-Veiligheidsraad op de hoogte. Russische media verspreidden het bericht. Kort daarna werd het ziekenhuis gebombardeerd. Er waren alleen artsen en zwangere vrouwen. Veel foto’s van internationale persagentschappen bevestigden dit. We hebben het ook onderzocht met Stop Fake.’

‘Ze verankeren hun leugens in het hele ecosysteem van hun politiek, diplomatie en internationale betrekkingen.’

Wat Joerkova beangstigend vindt, is het volgende: ‘Woensdag kondigden dezelfde bronnen aan dat “het Oekraïense leger 80 ton ammoniak klaarmaakte in de buurt van Charkov om Rusland de schuld te geven”. Een Russische diplomaat bracht de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW) op de hoogte. Opnieuw verspreidden Russische media het bericht. Ik hoop dat ik ongelijk heb, maar de Britse inlichtingendienst voorspelt ook al dat Rusland van plan is chemische wapens te gebruiken in Oekraïne.’

Joerkova ziet deze tactiek vaak terugkeren: nepnieuws, diplomatieke actie, militaire aanval. ‘Ze verankeren hun leugens in het hele ecosysteem van hun politiek, diplomatie en internationale betrekkingen.’

Een nieuwspresentator van de staatstelevisiezender schreef dat de aanval op de kraamkliniek van Marioepol het werk was van een ander Oekraïens bataljon, Rechtse Sector. Om Rusland de schuld te geven. Een ‘valse vlag-operatie’ dus.

Dit is niet consistent met Lavrovs bewering dat Oekraïense nationalisten zich er zouden schuilhouden, want dat zou betekenen dat het ene Oekraïense bataljon het andere zou aanvallen. Die inconsistentie lijkt absurd, maar de bedoeling van desinformatie is niet om een consistent verhaal te brengen. Wel om verwarring te zaaien en de informatieruimte te verzadigen, zodat niemand nog iets gelooft.

‘Exact wat ze in Syrië deden’, zegt Joerkova. ‘Het lijkt het erop dat het Kremlin besloten heeft in Oekraïne het Syrische scenario te volgen.’

Drie fases

Het zou niet de eerste keer zijn dat Olga Joerkova de toekomst voorspelt door Russische propaganda nauwgezet op te volgen. Ze doet het al sinds Oekraïne na de pro-Europese opstand van 2014 een doelwit werd van Russische desinformatiecampagnes. Stop Fake heeft inmiddels een gigantisch archief.

Sinds een aantal jaar is Stop Fake erkend volgens de standaarden van het International Factchecking Network van het Poynter Institute. Overheden en tech-giganten als Facebook gebruiken hun werk. Stop Fake probeert zich te houden aan journalistieke standaarden, ook al zijn journalisten niet immuun voor de schok van een vernietigende militaire invasie.

Als journalist is Joerkova zich bewust van het gevaar zich te laten leiden door emoties. Ze schippert nu al weken tussen werken en overleven: een paar dagen geleden bombardeerde het Russische leger ook de luchthaven van Vinnytsja. Joerkova zag de bombardementen vanuit haar raam.

‘Maar ik wil mijn rol spelen aan het informatiefront’, vertelde ze tijdens een vorig gesprek nog. Ze onderscheidt drie fases: de fase van de geïsoleerde oorlog in het oosten, de fase van de aanloop naar totale invasie, en de invasie.

1. De aanloop: Russisch publiek klaarmaken

Stop Fake-journalisten spreken Russisch, wat jullie in staat stelt om ook de Russische media te volgen. Een groot deel van de Russische propaganda is immers bestemd voor eigen publiek. Hoe gaat desinformatie hand in hand met de militaire invasie?

Olga Joerkova: De eerste fase begon in 2014. Sinds de pro-Europese opstand in Oekraïne bouwt het Kremlin binnen Rusland ideologische steun op voor het conflict met Oekraïne. Oekraïne werd afgeschilderd als een fascistische staat.

Media fabriceerden verhalen over Oekraïense fascisten die een genocide zouden plegen tegen de Russischtalige bevolking van Oost-Oekraïne. Dat ging ver, met gefabriceerde berichten over de verkrachting van oude vrouwen en kruisiging van baby’s.

‘Autoritaire leiders die vooroordelen voeden over bepaalde landen, hen voorstellen als een bedreiging, en dan met een “oplossing” komen: herkenbaar.’

Zagen jullie een verandering sinds de troepenopbouw van april 2021?

Olga Joerkova: Parallel met de troepenopbouw werd de propaganda opgedreven. Toen begon de tweede fase. We merkten dat er een casus belli werd gecreëerd, een verantwoording voor een aanval.

In juli 2021 publiceerde president Poetin zelf een artikel vol historische vervalsingen. Hij stelde dat Russen en Oekraïners één volk zijn, en dat de onafhankelijkheid van Oekraïne enkel gerechtvaardigd kan worden door het verleden te ontkennen. Dit artikel werd verplicht leesvoer voor Russische soldaten.

In oktober 2021 was het de beurt aan Medvedev, de voorzitter van de Veiligheidsraad van Rusland. Hij beschreef de Oekraïense regering als ‘extremistisch’ en aangestuurd vanuit het buitenland. Hij schreef ook dat de Oekraïense president Volodymyr Zelensky zijn joodse wortels zou verloochenen door met ‘nazi’s samen te werken’.

In december 2021 zei Poetin dat ‘de gebeurtenissen in Oost-Oekraïne’ hem aan genocide deden denken. Hoewel daar in feite geen sprake van is.

Begin 2022 bracht het Russische leger tienduizenden troepen naar de grens met Oekraïne. In Rusland ging dat gepaard met het verhaal dat Oekraïne, op aansturen van de Verenigde Staten, een aanval zou plannen om de bezette oostelijke provincies te heroveren.

In zijn toespraak van 21 februari 2022, bouwde Poetin hierop verder: de ‘denazificatie’ en ‘demilitarisering’ van Oekraïne zou de reden van de invasie zijn. Dat deed denken aan de retoriek van Hitler in de jaren ‘30.

Hoezo?

Olga Joerkova: Hitler gebruikte vaak woorden met het prefix “de-” om invasies van andere landen te verantwoorden. Op de website van het propagandakanaal RIA Novosti verscheen een artikel over wat er zou gebeuren na de ‘bevrijding van Oekraïne’. De columnist beschreef Poetins ‘definitieve oplossing voor de Oekraïense kwestie’. Dat doet denken aan Hitler’s Endlösung.

Nationalistische leiders die vooroordelen blijven voeden over bepaalde landen, hen ontmenselijken en problematiseren, hen voorstellen als een bedreiging, en dan een ‘oplossing’ voorstellen… Het is herkenbaar. En als dit narratief constant wordt herhaald in verschillende bronnen, dan wordt dat het dominante denken. Dan weet je dat er mogelijk extreem geweld voorbereid wordt.

Iedereen reageerde met ongeloof over de grote schaal van de Russische invasie. Poetin zal in het oosten binnenvallen en de controle daar uitbreiden, dachten zelfs experten. Maar het Russische leger trok direct naar Kiev. Hadden we dat kunnen weten, als we de berichtgeving in Rusland beter hadden gevolgd?

Olga Joerkova: Zelfs wij, die dit allemaal van dichtbij volgen, geloofden niet dat het mogelijk was. Maar de Britse en Amerikaanse inlichtingendiensten wisten het. Zij hebben herhaaldelijk de plannen van Rusland proberen te ontmaskeren.

Dat maakte Poetin ongeduldig en op 24 februari 2022 viel hij Oekraïne aan zonder reden. Daarna begon de desinformatie de militaire behoeften te dienen.

2: Oekraïne demoraliseren en intimideren tijdens de invasie

Verschillende Russische staatsmedia werden verboden in Oekraïne. Hoe werkt de Russische desinformatie in Oekraïne dan?

Olga Joerkova: Via bots op Facebook, anonieme Telegram-kanalen, en chats zoals Messenger, Viber, Telegram en WhatsApp. In WhatsApp-groepen van buurten en ouders van schoolkinderen zitten veel mensen die elkaar niet persoonlijk kennen. Het is makkelijk om er te infiltreren en daar verwarring te zaaien door nepnieuws en paniekberichten te delen.

Kan u voorbeelden geven van desinformatie bestemd voor het Oekraïense publiek?

Olga Joerkova: Het is typische militaire propaganda: demoralisering, ondermijning van de reputatie en intimidatie van de vijand.

Demoralisering gebeurt aan de hand van foto’s van Oekraïners die zich zouden overgeven, valse screenshots van een zogezegde verklaring waarin de president Zelensky zich zou overgeven, nepoproepen van Oekraïense strijders aan hun kameraden om zich over te geven.

Ondermijning van de reputatie van het Oekraïense leger via geënsceneerde video’s van burgerslachtoffers door zogezegde Oekraïense bombardementen en van het Oekraïense leger dat zich onder burgers zou verschuilen.

Intimidatie gebeurt met valse informatie dat de Russen sommige steden in Oekraïne al zijn binnengevallen, berichten met waarschuwingen van massale bombardementen.

‘Paniekberichten verspreiden via chats is een vorm van psychologische oorlogsvoering.’

Er waren toch effectief massale Russische bombardementen, zelfs op burgerdoelwitten?

Olga Joerkova: Zeker, maar het gaat om paniekberichten die niet stroken met werkelijke aanvallen. Bijvoorbeeld: ‘Om 3:00 volgt een massale aanval. Elke stad wordt tegelijk aangevallen. Ga naar de schuilkelders.’

Het kwam zover dat zelfs parlementsleden zulke berichten verspreidden. Maar de Oekraïense overheid heeft zelf een bomalarmsysteem. Als die berichten zouden kloppen, zou het Oekraïense systeem niet werken. Maar het werkt.

Het resultaat is dat mensen bang worden en die berichten gaan verspreiden via chats. Zo verspreidt paniek zich heel snel. Mensen slapen niet, zitten de hele nacht in kelders. Dit is een vorm van psychologische oorlogsvoering.

Kan dit ook verklaren waarom zoveel Oekraïners op korte tijd gevlucht zijn?

Olga Joerkova: Vele mensen hebben goede redenen om te vluchten. Rond Kiev zijn mensen afgesneden van water en elektriciteit, er vallen bommen en raketten uit de lucht. Maar ook in steden waar voorlopig minder geweld is, zijn veel inwoners naar het buitenland gevlucht. Mensen moeten correct kunnen inschatten wanneer het nodig is om veiligheid te zoeken en wanneer het nep is.

3: Het Russische publiek gemotiveerd houden tijdens de invasie

Hoe gaat de Russische desinformatie nu verder in Rusland zelf? De Russische toezichthouder voor telecommunicatie Roskomnadzor verplichtte alle Russische media om in verslaggeving over de oorlog enkel regeringsbronnen te gebruiken, op straffe van hoogverraad.

Olga Joerkova: De eigen bevolking en soldaten moeten overtuigd worden, en blijven, dat de aanval gerechtvaardigd is. Gewone Russische burgers zullen immers gaan lijden onder sancties en andere economische ontberingen. Soldaten zullen ervoor moeten sterven.

Russische media noemen het ‘een speciale operatie’. Ze lopen allemaal in de pas van het voorgekauwde narratief: ‘Het Russische leger ging naar Oekraïne om de burgerbevolking te beschermen tegen genocidaire nazi’s. Om “vrede te brengen” en om Oekraïne te “bevrijden”. Dit is Orwelliaanse newspeak die de werkelijkheid vervormt tot het tegendeel. In feite was er vrede en vrijheid in Oekraïne tot de Russen kwamen.

‘Een speciale operatie om vrede te brengen en Oekraïne te bevrijden: dat is Orwelliaanse newspeak die de werkelijkheid vervormt tot het tegendeel.’

Werkt Orwells handleiding?

Olga Joerkova: Helaas wel. Zo sprak mijn moeder onlangs met mijn tante, die in Rusland woont. Zij geloofde niet dat Rusland Oekraïne had aangevallen, maar dat Rusland in Oekraïne tegen de VS en NAVO vecht. Ze vertrouwt de Russische media meer dan haar eigen familie in Oekraïne. Dat is schokkend.

Kan u voorbeelden geven van actuele desinformatie bestemd voor het Russische publiek?

Olga Joerkova: Verhalen dat Oekraïense raketten flatgebouwen in Kiev hebben verwoest, verhalen dat het Oekraïense leger massaal posities verlaat, verhalen dat sommige Oekraïense eenheden de afgescheiden pro-Russische ‘volksrepublieken’ zijn binnengetrokken, een vervalste kaart waarop te zien is dat Rusland verschillende Oekraïense steden heeft ‘bevrijd’. Bijvoorbeeld Odessa, Charkov en Gostomel. Maar dat klopt niet.

Samenwerking met overheid en Facebook

Wat kan ertegen worden gedaan?

Olga Joerkova: Internationale samenwerking en informatie-uitwisseling over nieuwe desinformatietechnologieën is van essentieel belang. Oekraïne is al acht jaar een testlaboratorium voor desinformatietechnieken.

Ook moet de politiek media verbieden die het publiek misleiden en aan propaganda doen. Staten moeten samenwerken met hoofdkantoren van de belangrijkste sociale netwerken, en met ngo’s en media met een goede reputatie. In Oekraïne gebeurt dit al.

Werkt Stop Fake samen met de Oekraïense overheid? Hoe verloopt de samenwerking tussen journalisten en de overheid in oorlogstijd?

Olga Joerkova: Wij werken niet voor de overheid, we hebben geen contract. Maar de communicatiekanalen van de president, het ministerie van Defensie, het Centrum voor de Bestrijding van Desinformatie van de Nationale Veiligheids- en Defensieraad, en het Centrum voor Strategische Communicatie van het ministerie van Cultuur en Informatiebeleid, gebruiken ons werk. Zo wordt er geen dubbel werk geleverd.

Veel mensen in die administraties komen trouwens uit de civiele samenleving. Ze waren vroeger activisten en journalisten. We kennen elkaar.

‘Onze samenwerking met Facebook begon tijdens de coronacrisis. Oekraïne was een doelwit van Russische desinformatie rond Covid.’

Jullie werken ook met Meta, het bedrijf achter Facebook. Hoe verloopt die samenwerking?

Olga Joerkova: Opnieuw, we werken niet voor Facebook. Maar zij moeten natuurlijk wel weten onder welke berichten ze waarschuwingslabels voor misleidende inhoud moeten plaatsen. Ze doen dat op basis van het werk van gereputeerde, onafhankelijke fact-checkers. Stop Fake is erkend als zo’n organisatie.

Onze ‘samenwerking’ met Meta begon in 2020, tijdens de coronacrisis. Oekraïne was een belangrijk doelwit van Russische desinformatie rond vaccinatiecampagnes, lockdownmaatregelen en het Covid Safe Ticket. Internationaal onderzoek wees uit dat Rusland nepnieuws over Covid promoot om samenlevingen te verdelen. Waar ze ook in ‘vijandige landen’ verdeeldheid zien ontstaan, daar gaan ze die verdeeldheid voeden.

Meta staat onder grote druk om iets te doen aan nepnieuws op Facebook.

Olga Joerkova: Meta wil het vertrouwen in Facebook vergroten door nepnieuws te bestrijden. Ze begonnen met de Verenigde Staten, en Oekraïne volgde snel. Het zijn belangrijke frontlijnen in de informatieoorlog.

Wij doen gewoon ons werk. We onderzoeken en ontkrachten Russisch nepnieuws, en als we het op Facebook vinden merken we het aan via de tools van Facebook. Operatoren van Facebook zien dat binnenkomen en plaatsen onder het bericht dat onafhankelijke fact-checkers het hebben ontkracht.

Facebook heeft sinds het begin van de Russische invasie een speciaal operatiecentrum opgezet, met Oekraïens- en Russischtaligen die de klok rond het platform in de gaten houden.

Het is mooi dat de techgiganten het werk van echte journalisten gebruiken. Maar is verbieden wel de juiste methode? Moeten we nepnieuws niet bestrijden met grotere mediageletterdheid en kwaliteitsjournalistiek?

Olga Joerkova: Natuurlijk. Uiteindelijk zijn mediageletterdheid in het onderwijs en echte journalistiek de krachtigste wapens op lange termijn. Hierdoor kan een nieuwe generatie opgroeien die waarschijnlijk niet zo gemakkelijk in propaganda zal geloven.

Maar op korte termijn zijn nu eenmaal dringend maatregelen nodig. Russisch nepnieuws kost mensenlevens.

Zelf ‘Russische tactieken’ gebruiken?

We hebben het vooral over Russisch nepnieuws omdat Rusland Oekraïne is binnengevallen en niet andersom. Maar als het doel van Rusland is om wantrouwen in de Oekraïense overheid te voeden, is het dan niet schadelijk als die overheid zélf toont dat vertrouwen niet waard te zijn?

Olga Joerkova: Oekraïners hebben sowieso al een heel laag vertrouwen in de overheid. Het is moeilijk voor de overheid om mensen te overtuigen dat ze de waarheid vertelt.

Een voorbeeld. Twitter waarschuwde de lezers voor een video op het Twitteraccount van het Oekraïense leger: ‘Een clip van Digital Combat Simulator bevatte een verkeerd bijschrift op sociale media, zeggen factcheckers van Reuters en BBC.’ Het bijschrift was dat het Oekraïense leger een Russisch vliegtuig neerschoot, maar het was een clip van een vluchtsimulatiespel.

Olga Joerkova: De vraag is of het leger vaak vals nieuws deelt. Als het vaak gebeurt, dan is het doelgerichte desinformatie.

Maar je hebt gelijk. We zijn kwetsbaar en emotioneel. En daar moeten we zeker voor oppassen.

Het doelwit nog meer kwetsbaar en emotioneel verward maken: is dat niet net de schade die desinformatie beoogt aan te richten?

Olga Joerkova: In een oorlog zijn mensen inderdaad meer kwetsbaar voor manipulatie. Ze zijn op zoek naar informatie en zijn geneigd veel te geloven. Ze zijn bang dat de staat bepaalde informatie achterhoudt. Dus gaan ze zelf op zoek.

‘De communicatie van de Oekraïense overheid gaat verloren tussen een oneindig aantal vervalsingen. Information noise verzadigt de informarmatieruimte.’

De communicatie van de Oekraïense overheid gaat verloren tussen een oneindig aantal vervalsingen. Het doel is om het wantrouwen in officiële bronnen te voeden. De informatieruimte wordt verzadigd met een enorm aantal valse berichten.

Sommige daarvan lijken echt, anderen niet. Sommigen hebben een kern van waarheid, andere zijn ronduit absurd. Naast het gebrek aan informatie is dus ook de overvloed aan informatie gevaarlijk. Ze proberen een information noise te creëren.

Uiteindelijk raken mensen gedesoriënteerd en weten ze niet meer wie ze kunnen vertrouwen. Het is verleidelijk om je te laten meeslepen in een wervelwind van informatiechaos of door de vijand gecontroleerde emoties.

In België vroeg de overheid het privébedrijf Telenet om de uitzendingen van de Russische staatszender RT te stoppen. De EU bande RT ook. Een goed idee?

Olga Joerkova: Dat is goed, maar veel te laat. Dit had 8 jaar geleden al moeten gebeuren. Ik wil deze overheden en bedrijven bedanken. Informatie is voor Rusland een oorlogswapen.

Het bekende hackerscollectief Anonymous heeft Russische zenders aangevallen. Is het een goed idee om dezelfde tactieken te gebruiken als Rusland?

Olga Joerkova: Deze methodes zijn niet de mijne, maar als Rusland vreedzame steden vernielt en duizenden burgers doodt, proberen mensen te doen wat ze kunnen. Anonymous’ bedoeling is waarschijnlijk om de Russische vernielingen in Oekraïne zichtbaar te maken in Rusland. Zoals ik zei: de meeste Russen beseffen niet eens dat het Russische leger Oekraïne is binnengevallen, omdat de Russische media dat niet tonen.

Het Centrum voor Cybersecurity België, de nationale autoriteit voor cyberveiligheid in België, waarschuwde Belgische hackers om Rusland niet aan te vallen. Dat zou een voorwendsel kunnen zijn voor Rusland om ons op veel grotere schaal aan te vallen.

Olga Joerkova: Rusland begon deze oorlog zonder enig voorwendsel. Ze vielen Oekraïne binnen zonder concrete aanleiding, zonder geprovoceerd te worden.

Toekomst?

Wat zouden de volgende stappen in de informatieoorlog kunnen zijn?

Olga Joerkova: Tijdens de oorlog zie ik dat het narratief van de ‘denazificatie’ stilaan vervangen wordt door ‘voorkomen dat Oekraïne met Amerikaanse steun chemische wapens produceert’. Dat belooft weinig goeds.

Als Poetin zijn ‘oorlog’ wint, komt Rusland in de volgende fase van de desinformatie: de greep op Oekraïne bestendigen. Ze zullen de invasie post factum proberen te verantwoorden en de wereld misleiden terwijl ze de hele politieke klasse van Oekraïne vervangen. Ik durf er niet aan denken.

In ieder geval, Oekraïne heeft wel de kracht om een parallelle structuur op te zetten. Er is een sterke civiele samenleving.

En als hij deze oorlog ‘verliest’, heeft Rusland dan echt verloren? Of zal hij de chaos doen escaleren? Hij koos het pad van de confrontatie met het hele Westen, met een groot deel van de wereld zelfs. Die keuze zal de geopolitieke toekomst nog lang bepalen.

Olga Joerkova: Ik hoop dat een aantal mensen rond Poetin gezond verstand hebben. Ik zie geen andere manier om ervoor te zorgen dat Rusland minder gevaarlijk wordt voor de rest van de wereld.

Met dank aan Communicatiebureau Shortcut en Olivier Massa voor de illustratie.

Dit interview werd ook gepubliceerd in het zomernummer van MO*magazine. Word proMO* voor slechts 4 euro per maand en je ontvangt ons magazine. Je steunt zo ook ons journalistiek project en geniet van tal van andere voordelen.