Pleidooi voor ecofeminisme: ‘Vrouwen zijn het antwoord’

Hoe kunnen we onrecht écht begrijpen? Hoe vinden we oplossingen? En vooral: hoe moet het anders? Volgens Vandana Shiva, een van ’s werelds meest opmerkelijke milieu- en mensenrechtenactivisten, zijn vrouwen het antwoord. Zij pleit voor ecofeminisme. Een fragment uit “Van liefdadig naar rechtvaardig”, het nieuwe boek van Els Hertogen.

Als schrijver, activist en wetenschapper ontving de Indiase Vandana Shiva tal van onderscheidingen en prijzen, zoals de alternatieve Nobelprijs voor de Vrede, in 1993. Voor Shiva is het duidelijk: internationale solidariteit kan niet zonder de stem en de kracht van vrouwen. Dit hoofdstuk is gebaseerd op een gesprek met Vandana Shiva.Ik heb lak aan “women’s empowerment”. ‘We moeten vrouwen kracht geven’, wordt vaak gezegd. Dat is je reinste nonsens. Vrouwen zijn van nature krachtig. Het is niet iets dat ze moeten krijgen van anderen – en waar ze dankbaar voor moeten zijn. In het Hindi gebruiken we het woord “shakti”, wat letterlijk “vrouwelijke kracht” betekent. Het ligt veel dichter bij de waarheid: vrouwen zijn kracht.

Economisch onrecht, onrecht tegen de natuur, onrecht tegen gekleurde volkeren, onrecht op grond van religie … De wereld kent tal van dimensies van onrecht. Dat raakt velen, op elk continent. Maar over welke vorm van onrecht het ook gaat, steevast kun je onmogelijk om vrouwen heen. Vrouwen worden namelijk vaak veel harder door onrechtvaardigheden getroffen. Crisissen zijn nooit genderneutraal.

Nooit leren zwemmen? Pech

Het meest onmiddellijk voorbeeld is dat van de COVID-19-pandemie. De Verenigde Naties voorspelden een enorme piek in huiselijk geweld, seksueel en lichamelijk misbruik. Een week nadat Frankrijk in lockdown ging, stegen het aantal meldingen van huiselijk geweld inderdaad met maar liefst 30 procent. Ook economische schokken zijn minder evident voor vrouwen dan voor mannen.

Over de hele wereld verdienen vrouwen minder en werken ze vaker in de informele sector. Ze hebben minder veilige banen, kunnen minder sparen, hebben minder toegang tot sociale bescherming en vormen de meerderheid van de eenoudergezinnen. Een zware economische schok betekent meer werkloosheid en armoede bij vrouwen.

 Als je onrecht dus écht wilt begrijpen, moet je naar de langste en diepste onrechtvaardigheid kijken: die van het onrecht tegen vrouwen.

Vrouwen worden ook harder getroffen door de klimaatcrisis. Zeker in het Globale Zuiden. Geregeld zijn vrouwen er immers verantwoordelijk voor de voedsel- en watervoorziening. Droogte maakt dan dat zij veel verder moeten lopen om water te vinden. Door dat extra werk springen hun dochters dan weer vaak in om huishoudelijke taken uit te voeren, waardoor ze minder vaak op de schoolbanken zitten.

Opmerkelijk is ook dat het sterftecijfer bij natuurrampen onder vrouwen soms veel hoger ligt. Hoe dat kan? Omdat ze vaak niet aangeleerd worden hoe te zwemmen. Bij een overstroming betekent dat het verschil tussen leven en dood. In andere gevallen sterven vrouwen meer, omdat ze verantwoordelijk geacht worden voor het huis. Ze blijven dus vaker binnen tijdens een ramp, met alle gevolgen van dien.

Welke crisis je ook onder de loep neemt, vrouwen ervaren altijd de meest brutale impact. Als je onrecht dus écht wilt begrijpen, moet je naar de langste en diepste onrechtvaardigheid kijken: die van het onrecht tegen vrouwen. Denken over rechtvaardigheid? Dat is denken over gender.

Nul komma nul

Maar er is meer. Laat ons even stilstaan bij het werk dat vrouwen verzetten. Naast vaak een ‘reguliere’ job op de arbeidsmarkt – waar ze minder voor betaald worden dan mannen – nemen vrouwen ook tal van ondersteunende taken op zich. Ze bereiden maaltijden, nemen de zorg voor kinderen en familieleden op zich. Vrouwen doen het meeste werk, daar zijn alle tijdstudies het over eens.

De vele, véle uren noodzakelijk werk dat vooral vrouwen verzetten, hebben blijkbaar een economische waarde van nul komma nul.

Toch telt onze groei-indicator, het bruto binnenlands product (bbp), dat ondersteunend werk niet mee in zijn berekeningen. Is dat niet gek? Zijn mantelzorg, voedzaam eten bereiden, opvoeding van de kinderen … niet nét datgene wat de samenleving rechthoudt? Zeker in tijden van crisis.

Toch hebben de vele, véle uren noodzakelijk werk dat vooral vrouwen verzetten, blijkbaar een economische waarde van nul komma nul.

Ook de kennis van vrouwen wordt vaak tot nul herleid. Al eeuwenlang gebruiken Indiërs de olie van de “neemboom” als natuurlijke pesticide en voor tal van medicinale toepassingen. Ook mijn grootmoeder was grote fan. Dat trok de aandacht van enkele grote Amerikaanse multinationals, die er een octrooi voor aanvroegen.

Maar, wacht even … Een octrooi? Vraag je dat niet aan voor iets wat fundamenteel “nieuw” en “innovatief” is? Het Amerikaans bedrijf heeft letterlijk niets met de eeuwenoude traditionele kennis te maken, maar zegt toch botweg: “Dit product is van ons.” Dat is pure biopiraterij, waarbij Indische vrouwen simpelweg van hun kennis worden beroofd, omdat een multinational enorme winsten wil vergaren.

Dat gebeurt trouwens niet alleen in India. Het hele Globale Zuiden bulkt van eeuwenoude kennis over traditionele geneeskunde. Kennis die de westerse witte man “onderontwikkeld” noemt, maar waarmee de farma-industrie vandaag miljarden verdient.

Of neem nu Monsanto. Dat Amerikaanse bedrijf bracht in de jaren 1970 het product Roundup op de markt. Een onkruidverdelger met glyfosaat. In India stuurde Monsanto schaamteloze advertenties de wereld in, die stelden dat Roundup vrouwen zou “bevrijden” van arbeid op het land. Bevrijden …? Dat glyfosaat tot kanker leidt, diersoorten met uitsterven bedreigt en gronden onvruchtbaar maakt … Dat werd er niet bij gezegd.

De impact van Roundup op lokale boeren en vrouwen? Het kon de grote bonzen van Monsanto geen sikkepit schelen. De stem van vrouwen? Die werd niet gehoord. Integendeel: een kankerverwekkende stof die de natuur kapotmaakt, werd schaamteloos als vrouwenbevrijding in de markt gezet.

Kapitalistisch patriarchaat

‘Jouw werk is geen werk.’ ‘Jouw kennis is geen kennis.’ Dat wordt elke dag tegen vrouwen gezegd. Werk is pas werk als het de aarde exploiteert en rijkdom van anderen toe-eigent. Kennis is pas kennis als een witte man (en zijn bedrijf) zich die toe-eigent.

Hoe is men toch zo beginnen te denken? Hoe kon het idee ontstaan dat eeuwenoude kennis van vrouwen onbestaand is? Dat kankerverwekkende pesticides intellectueel superieur zijn? Dat het niet gebruiken van pesticiden “onderontwikkeling” is? Dat ecologische levenswijzen in de vuilbak moeten? Dat aarde dode materie is, die we kunnen exploiteren en vernietigen?

Het is een roofzuchtige machine, die verantwoordelijk is voor de ecologische overschrijding van de planeet en de ineenstorting van het klimaat.

Om dat te kunnen begrijpen, moeten we terug naar René Descartes en Francis Bacon. In hun filosofie was het leven op aarde louter een object voor menselijk gebruik en technologische controle. De wetenschap moest de natuur overwinnen én onderwerpen. Volgens Descartes was het gekrijs van een dier het geluid van een piepende machine. Alles kon en moest gemodelleerd worden.

Vandaag is dat denkkader nog altijd springlevend. In het dominante economisch model heeft de natuur nog altijd geen intrinsieke waarde. De natuur is de vijand, die we willen overheersen. We exploiteren en manipuleren ze, met zo veel mogelijk winst. Natuurlijke rijkdommen zijn louter tussenstappen naar winst.

Bijgevolg wordt alle kennis om in harmonie met de natuur te leven als totaal nutteloos gezien. De natuur en de vrouw in dit verhaal? Die worden hetzelfde aangedaan. Ze worden klein gemaakt en moeten overheerst worden.

Ik noem dit “het kapitalistisch patriarchaat”. Het kapitalistisch patriarchaat is een economisch systeem dat zowel de waarde van de natuur als de waarde van vrouwen onderdrukt. Een wereld waar de macht van het geld, “het kapitalisme”, en de macht van het “patriarchaat” elkaar vinden. Het is een roofzuchtige machine, die verantwoordelijk is voor de ecologische overschrijding van de planeet en de ineenstorting van het klimaat.

Dit fragment is gebaseerd op een gesprek met Vandana Shiva.

Van Liefdadig naar rechtvaardig. 11 Stemmen over de toekomst van internationale solidariteit van 11.11.11-directeur Els Hertogen is verschenen bij Lannoo Campus.

Lezers van MO* kunnen dit boek bestellen met 10% korting en gratis verzending. Bestel hier en voeg het boek toe aan je winkelmandje. Voer de code RECHTVAARDIG_MO in en de korting wordt automatisch verrekend. Geldig tot 31/8/2021.