Een vlot draaiende dictatuur

Dat gebeurde bij de Bornholmer Straße. Duizenden mensen stonden daar te wachten en te dringen. Even na elf uur ’s avonds ging de slagboom open en naar schatting twintigduizend mensen stroomden over de spoorwegbrug West-Berlijn in, stadsdeel Gesundbrunnen.

Op dat uur stonden BRT-camera, geluid en ikzelf bij een andere brug, over de rivier de Spree, de Oberbaumbrücke, waar alleen een handvol straalbezopen kerels zich wankel gereed maakten om naar de andere kant te gaan, naar het verboden paradijs. Jetzt wieder Großdeutschland beet een van hen mij toe. De Muur was nog niet goed open en ik werd al gewaarschuwd. Gelijk heeft de kerel niet gekregen, gelukkig maar.

Het waarheidsgehalte van de film die ARD uitzond, wordt betwist. Daarna bracht de zender nog Die Nacht des Mauerfalls. De makers van de film waren mensen gaan opzoeken die het zelf hadden beleefd op dat uur en op die plaats. Men had hen naar de filmset gebracht en die bevond zich op grensovergang en brug. Weer kwam er een reconstructie, deze keer van uit verschillende subjectieve standpunten. Niemand van de betrokkenen zei dat het er niet zo aan toe was gegaan. Integendeel soms.

Wat mij boeide was, dat alles zich aan de oostkant van de Muur afspeelde. West-Duitsers krijgen slechts sporadisch het woord. De verbijstering van de DDR-burgers, hun geestdrift, angst, twijfel, onzekerheid, alles waar wij ons nauwelijks een voorstelling van kunnen maken, kwam aan bod.

De hoofrol is die van luitenant-kolonel Harald Schäfer, de man die het bevel voert bij de grensovergang. Hij wordt gespeeld door een acteur die iedereen in Duitsland kent, Charly Hübner, alias commissaris Alexander Bukow van de televisiekrimi’s Polizeiruf 110, afdeling Rostock.

Antifascistische verdedigingsmuur

De naam Schäfer is fictief. De man die de slagboom opendraaide bij Bornholmer Straße heet in het echt Harald Jäger. Hij is veel te weinig bekend. Want Harald Jäger deed werkelijk wat je noemt iets heldhaftigs. Tegen alle bevelen in heeft hij de grens wijd open gesteld. Dat had hem jaren gevangenis, zo niet de dood met de kogel kunnen kosten. Het druiste ook in tegen zijn diepste overtuiging. Jäger was in alle vezels een overtuigd grensbewaker. Hij was als jurist in de hogeschool van het ministerie van Staatsveiligheid gepromoveerd op een scriptie die handelde over de vorming van gespecialiseerde eenheden veiligheid en terreurbestrijding in de grenskantoren van de DDR. De grens was voor hem heilig, de muur een antifaschistischer Schutzwall, een dam die de eerste socialistische staat op Duitse bodem beschermde tegen het vervaarlijk oprukkende fascisme. Geen wonder dat hij na zijn heldendaad (laffe toegeving/schanddaad???) in tranen uitbarstte.

Eén vrouw zei zelfs dat ze die nacht bang was geweest voor wat uit het westen op haar af kwam. Een meisje ging nog verder: im Westen stinkts, zei ze toen ze terugkeerde.

Aangezien ik niet aanwezig was bij de feiten, kan ik niet veel zeggen over het waarheidsgehalte van de film. Maar de ooggetuigen lijken me na al die jaren nog behoorlijk betrouwbaar. In ieder geval proberen ze de West-Duitsers niet naar de mond te praten. Twee van hen hadden net op dat historische moment vergunning gekregen om voorgoed naar het westen te trekken. Maar de anderen vertelden zonder veel omhaal van woorden dat ze een goed leven hadden in de DDR. De volgende ochtend gingen ze trouwens gewoon weer werken. Eén vrouw zei zelfs dat ze die nacht bang was geweest voor wat uit het westen op haar af kwam. Een meisje ging nog verder: im Westen stinkts, zei ze toen ze terugkeerde.

Dat spoort min of meer met wat destijds de heen- en weer lopende mensen antwoordden toen ik hen vroeg wat ze dachten van West-Berlijn. Ze zeiden niet dat het stonk, dat heb ik nooit gehoord, maar wel, tot mijn niet geringe westerse verrassing, ach, zo geweldig was het nou ook weer niet, das ist doch auch nicht das Gelbe vom Ei.

De mensen van de rekwisieten hadden hun werk goed gedaan. Behangpapier (ja, in hun barakken keken de grenssoldaten tegen behang aan van de jaren zeventig) tafels, stoelen, vloeren, deuren, televisieschermen, telefoontoestellen, asbakken, herrgestellt in der DDR, onmiskenbaar, ik heb het allemaal met eigen ogen gezien.

Koud gepakt

Nog sterker was dit:
Ook de gewetensnood van de grenssoldaten werd met overtuiging geacteerd. De verzoeking om de wapens op te diepen en in de menigte te schieten met scherp. De aarzeling, want het is niet gebeurd. Hun radeloosheid omdat ze geen bevelen van hogerhand krijgen. Eigen initiatief kon in de DDR héél vervelende gevolgen hebben. Hun wanhoop. Ze werden koud gepakt. Iedereen werd koud gepakt. Niemand, behalve misschien een handvol hoge Stasi-officieren, was voorbereid op de val van de Muur. De westerse politici en de westerse pers in ieder geval niet.

En toch waren we gewaarschuwd. Door de massale uitstroom van DDR-burgers. Door de val van baas Honecker. De Hongaren hadden al samen met de Oostenrijkers een gat in het IJzeren Gordijn geknipt. In augustus was de prominente, dissidente katholieke intellectueel Tadeusz Mazowiecki eerste-minister van Polen geworden. Uit de Oost-Duitse krantenkiosken waren voorheen alomtegenwoordige Sovjet-bladen plotsklaps verdwenen. Von der Sowjetunion lernen heißt siegen lernen, van de Sovjet-Unie leren, betekent leren overwinnen, was een slagzin die je overal in het Oost-Duitse straatbeeld zag. Behalve dan toch de Sovjet-Unie van Gorbatsjov, met haar voor de Oost-Duitse leiders zo bedreigende perestroika en glasnost.

Alles waarin de trouwe bewakers van de grens geloofden stortte in. Hun trots, hun eer, hun onomstotelijke gelijk, hun wereld. Weggeveegd. Hun planeet werd uit haar baan gerukt en dreef het oneindige, onzekere, onvoorspelbare zwart in. Acteur Charly Hübner, alias Schäfer, alias Jäger, zegt het mooi: ik heb deze grens bewaakt als was het mijn eigen kind. Die nacht verdween het kind en nooit is het teruggekeerd.

Niet een van de mensen die erbij waren aan de Bornholmer Straße zei dat ze de DDR terugwensten. Ik ben na 1989 nog talloze malen naar het oosten van Berlijn en naar de nieuwe bondslanden getrokken. Ik heb er vrienden gemaakt. Met tientallen ossi’s, van oud tot jong, gesproken. Inderdaad, niemand wenst de DDR terug. Vooruit, bijna niemand, die ene ex-Stasi-officier of die ene betonnen communiste niet te na gesproken. Wie zwaar geleden heeft onder de rode dictatuur is na al die jaren vaak nog steeds bitter en boos. Voor die pijn kun je alleen maar het grootste respect opbrengen. Anderzijds, tallozen hebben me gezegd, zo slecht was het leven hier niet, hoor.

Werk voor iedereen

Wie het land niet gekend heeft, zou nu de wenkbrauwen kunnen fronsen. Maar toch. Het is geen toeval dat de (Oost-)Duitse historicus Stefan Wolle deel 3 van zijn monumentale trilogie over de DDR de titel gaf: Die heile Welt der Diktatur. Het bijvoeglijk naamwoord heil heeft niets te maken met de snode kreet Heil!. Je zou heile Welt misschien kunnen vertalen als: wereld waar alles in orde is. Maar wel een dictatuur. En tijdens de maanden die de val van de Muur voorafgingen, vluchtten duizenden mensen weg uit de dictatuur waar alles in orde scheen te zijn. Overigens kan ik Stefan Wolle’s trilogie alleen maar aanraden. 1300 bladzijden uiterst gedetailleerde, kritische geschiedschrijving van grote gebeurtenissen en kleine alledaagsheid, de lectuur is een waar genot. Genot? Ach, dan toch alleen voor fanatieke DDR-archeologen zoals ik.

Waarom vonden zoveel mensen de dictatuur die ze niet terugwensen dan toch nog zo slecht niet? Als je daarop doorvraagt, krijg je een schat van verhalen te horen, maar één zin komt telkens terug, als een refrein. Iedereen had werk. Dat was zonder enige twijfel beter in de DDR dan in het nieuwe Duitsland, zeggen ze en ze zijn ervaringsdeskundigen. Iedereen aan het werk. U weet niet, meneer, wat dat doet met een mensenleven. Zeker zijn van een baan. En u weet niet wat het doet met een mensenleven, die baan verliezen en geen uitzicht krijgen op een andere. Wat dat laatste betreft, íéts daarvan kan ik vermoeden. Ik ben zelf een tijd werkloos geweest, ik wens het mijn ergste vijand niet toe. Maar een nieuwe DDR nog veel minder. Ik zal daar gek zijn, zeg.

Je moet al grondig ingewijd zijn in de geheime tekenen als je vandaag nog de overgang tussen West- en Oost-Berlijn wilt zien – of daarbuiten de overgang tussen bijvoorbeeld Hessen en Thüringen. Toch vormen Oost- en West-Berlijn nog lang geen eenheid. Het stemgedrag in beide stadsdelen bijvoorbeeld verschilt drastisch: west sociaal-democratisch, oost die Linke en een beetje overal daartussen de CDU.

In voormalig Oost-Duitsland wonen veel meer werklozen dan in West-Duitsland en veel meer armen. De Oost-Duitse binnensteden zijn dan weer fraaier gerenoveerd dan vele West-Duitse stadscentra en de wegen tussen Greifswald en Zittau zijn vaak minder hobbelig dan die tussen pakweg Jever en Pfaffenhofen. Dat komt door een kolossale investeringsinspanning na decennia verwaarlozing. Maar of je de copernicaanse omwenteling die de hersens van miljoenen Oost-Duitsers in 1989 aan het tollen bracht zo maar weg kunt renoveren – daar geloof ik geen bal van. Er zullen eerst nog een paar generaties moeten uitsterven.