Kumi Naidoo: 'Europa moet zorgen voor meer geloofwaardigheid'

Kumi Naidoo groeide op in Zuid-Afrika voor de regenboog er tussen de Kaap en Johannesburg gespannen werd. Op vijftienjarige leeftijd werd hij actief in de anti-Apartheidsstrijd en hij belandde daarvoor ook in de gevangenis. Als politiek vluchteling in Groot-Brittannië volgde hij studies rechten, na de vrijlating van Nelson Mandela hielp hij het ANC omvormen tot een legale politieke partij en bekleedde vervolgens een aantal belangrijke posten zoals woordvoerder van de Onafhankelijke Verkiezingscommissie. Sinds 1998 leidt hij Civicus, een wereldwijde alliantie van zowat 1000 civiele organisaties. Hij maakt op dit moment ook deel uit van de stuurgroep van de Global Call to Action against Poverty, beter bekend als de campagne met de witte armbandjes. Hij sprak met MO* vanuit Johannesburg.
Welke bijdrage levert de EU aan de wereld van vandaag?
Kumi Naidoo: Aan de positieve kant levert de EU alvast een aantal goede voorbeelden voor de rest van de wereld. Op de eerste plaats is er de ervaring van integratie. Het kernpunt van de EU is de idee dat je geen echte vooruitgang kan boeken zonder sociale en economische integratie met andere landen, op de eerste plaats je buurlanden. Daarmee toont de EU ook aan dat je de erfenis van oorlog en conflict kan omvormen tot een kracht voor vrede en stabiliteit -iets waaraan we in Afrika ook dringend behoefte hebben.
Daarnaast is er het feit dat de EU een parlement heeft dat rechtstreeks verkozen wordt door de burgers van de verschillende lidstaten. Die ervaring is verre van perfect, maar ze geeft wel aan dat de kans bestaat dat ook op wereldschaal, bij de VN, zo’n rechtstreeks verkozen parlement mogelijk is. Bij de Afrikaanse Unie is het parlement nog aangeduid door de nationale parlementen.

De negatieve kant van de EU is dat er een grote kloof bestaat tussen haar principes en haar gedrag op de internationale scène. De mooie woorden van de EU botsen nogal eens met zijn twijfelachtige daden.
Welk beeld overweegt bij de mensen: het positieve of het negatieve?
Kumi Naidoo: Voor de meeste mensen op de wereld is de EU een echte ver-van-hun-bed-show. Als Afrikanen de EU kennen, dan is het wellicht op de eerste plaats als een hulporganisatie, ofwel als een machtige speler in de handelsovereenkomsten die wereldwijd gesloten worden.
Alleen de elites in Afrika komen de EU als instelling tegen: aan de onderhandelingstafel van de Wereldhandelsorganisatie, in de discussies bij de Verenigde Naties of als donor in ontwikkelingssamenwerking. Heel vaak komt de EU over als een blok dat kleiner is dan de optelsom van zijn leden. De impact en uitstraling van afzonderlijke naties is toch nog altijd groter dan die van de EU als geheel.
In zoverre de EU een gezamenlijke buitenlandse politiek heeft, legt ze heel sterk de nadruk op goed bestuur en mensenrechten. Is dat terecht?
Kumi Naidoo: De EU is wat dat betreft duidelijk geen monoliet, dat merken we zeker nu er de jongste jaren zo veel nieuwe lidstaten bijgekomen zijn. Hoe verscheiden de Europese buitenlandse politiek kan zijn, hebben we gezien in de aanloop naar de oorlog in Irak. Die ervaring bewijst ook hoe groot de uitdaging is voor de EU om tot een gezamenlijk buitenlandse beleid te komen.
Indien zo’n gezamenlijk buitenlands beleid zich echt zou baseren op de principes van goed bestuur en mensenrechten, zoals de EU ze op papier gezet heeft, dan zou dat een uitstekende zaak zijn. De Afrikaanse middenveldorganisaties zijn heel blij met de steun die ze vanuit Europa krijgen voor het verdedigen van democratie, rechtvaardigheid en mensenrechten. Die steun mocht nog wel wat sterker zijn.
U ziet daarin geen vorm van neokoloniale controle op armere landen?
Kumi Naidoo: Neen, want het gaat om principes die de Afrikaanse landen zelf en zonder druk van buitenuit geformuleerd en ondertekend hebben. Lees de teksten van de Afrikaanse Unie erop na, en je vindt hetzelfde als wat de EU naar voor schuift. Maar ook Afrikaanse landen zijn beter in het belijden van mensenrechten dan in het realiseren ervan. En dus is bijkomende druk van buitenuit geen slechte zaak. Het engagement van de EU voor mensenrechten is ook een waarachtig engagement, denk ik.
De effectiviteit ervan wordt gehinderd door de nationale agenda’s en het gebrek aan eengemaakt beleid. Maar ook het gebrek aan coherentie tussen politieke principes en reëel gedrag in bijvoorbeeld handelsonderhandelingen ondermijnt de geloofwaardigheid van de EU. Degenen die zich met mensenrechten of ontwikkelingssamenwerking bezighouden zijn meestal eerlijk en geëngageerd, maar hun collega’s in buitenlandse handel zijn ook gemotiveerd om hun doelstellingen waar te maken -ook al houdt dat in dat ze elke investering in de millenniumdoelstellingen ondermijnen door verdere liberalisering en privatiseringen.
Een Europese Unie die bij goed weer en kwaad weer betoogt hoe bezorgd ze is om de armoede in de wereld komt niet geloofwaardig over als ze tegelijk meer subsidie per koe geeft dan het inkomen waarmee de helft van de mensheid het moet rooien -en dan bovendien ook nog de lokale landbouw in de armere landen ondermijnt met die subsidiepolitiek.
Helemaal om te schreeuwen wordt het als je beseft dat diezelfde Europese landen mee verantwoordelijk zijn voor een beleid van IMF en Wereldbank dat hen verplichtte tot het stopzetten of afbouwen van overheidssubsidies aan de lokale landbouw.

En dan is er nog de interne contradictie in principes als goed bestuur. Als dat principe niet leidt tot herverdeling van inkomens en welvaart, dan is het niet geloofwaardig voor de meeste mensen in de ontwikkelingslanden. De groeiende ongelijkheid is een centraal probleem in een land als Zuid-Afrika waar slechts 5 miljoen inwoners op 31 miljoen genoeg inkomen hebben om belastingen te betalen, waar de meest uitzinnige luxewagens langs de meest schrijnende armoedewijken rijden.
Ik heb dat standpunt ook verdedigd op het Wereld Economisch Forum in Davos dit jaar. Het is toch onaanvaardbaar dat de onpeilbare bodemrijkdommen van Afrika alleen gebruikt worden om Landrovers en BMW’s en juwelen en vliegtuigreizen voor de elite te betalen en verder het Westen te verrijken dat al zo lang leeft over de rug van onze rijkdom? Met andere woorden: we hebben niet te veel van goed bestuur, maar te weinig. Alleen moet dat ook gaan over economische en sociale verhoudingen.

Overigens heeft de EU zelf ook nog een heler weg te gaan op vlak van goed bestuur. Sla er de onderzoeken maar eens op na over het vertrouwen van burgers in hun politici, het aantal mensen dat gebruik maakt van hun stemrecht, de corruptieverhalen -Tony Blair, bijvoorbeeld, is een echte pleitbezorger voor goed bestuur en tegen corruptie, maar nu dreigt hij zelf voor het gerecht te moeten verschijnen omdat hij toeliet dat mensen die zijn partij steunden makkelijker adellijke titels en dus ook zitjes in het House of Lords konden bemachtigen.
Dat soort verhalen laat niet veel heel van de credibiliteit van de EU om te prediken over goed bestuur. En dan hebben we het nog niet eens over de gigantische bureaucratie die de EU vaak is, waardoor het voor sociale bewegingen of lokale organisaties bijna ondoenbaar is om met de Unie te werken. Subsidies vanuit de EU kosten zo’n organisaties al snel meer om de bureaucratische vereisten te voldoen dan ze opbrengen.
Welke impact heeft het sociale beleid van de EU op de rest van de wereld?
Kumi Naidoo: Op de eerste plaats is het Europese sociale beleid natuurlijk een interne zaak. We mogen niet vergeten dat niet alle Europeanen met een Mercedes-Benz rijden of in een villa wonen. Er is nog heel wat werk aan de sociale winkel in Europa, met name voor de groeiende gemeenschap van immigranten. Zij worden ingeschakeld voor de meest kwetsbare en slechtst betaalde banen.

Aan de andere kant heb je in de EU de schijnbaar botsende keuzes van een anti-immigratiebeleid én een pick-and-chose immigratiebeleid. Wie in bootjes arriveert, is ongewenst; wie met het geschikte diploma komt, wordt warm onthaald. In Manchester alleen al zijn meer Malawische dokter actief dan in heel Malawi. Met andere woorden: als een derdewereldland een goed beleid voert, dan zijn Europese landen als Groot-Brittannië niet te beroerd om de positieve resultaten daarvan naar zich toe te halen en dat land met de ellende te laten zitten.
Is het voor de rest van de wereld belangrijk dat de EU toeziet op het handhaven van loon- en arbeidsvoorwaarden?
Kumi Naidoo: De EU zou op dat vlak inderdaad een voorbeeldrol kunnen spelen. De EU zou ervoor kunnen zorgen dat waardig werk voor iedereen een realiteit kan worden, zowel binnen de Unie als in de rest van de wereld.
De EU presenteert zich als een “zachte macht” op het wereldtoneel. Is dat een alternatief voor de “harde macht” van de VS?
Kumi Naidoo: In potentie in elk geval. Het is in elk geval belangrijk dat de extreme eenzijdige opstelling van de VS genuanceerd en afgestopt wordt. Dat lukt som, een beetje, zoals bijvoorbeeld in de spanningen  rond Iran. De VS worden er door de EU toe gedwongen om andere dan militaire oplossingen te overwegen en uit te proberen.

Maar wat je niet uit het oog mag verliezen, is het feit dat de concurrentie om de wereldmacht toch altijd ten koste gaat van de machtelozen. De huidige competitie tussen de EU, de VS, Rusland en China zorgt er bijvoorbeeld voor dat grondstoffen opnieuw hoog op de agenda van de geopolitiek staan. Voor Afrika is dat geen goed nieuws, want we zijn daar nog nooit rijk van geworden. Onze ondergrond is weer belangrijker aan het worden dan de mensen die er op wonen.

In de jaren tachtig maakte de slogan Think globaly, act localy opgeld. Maar lokaal ageren volstaat allang niet meer. Want in de periode dat landen over heel de wereld grote stappen vooruit zetten op het vlak van democratie en dus het delen van politieke macht, in diezelfde periode verdween de reële macht uit de nationale hoofdsteden in de richting van internationale instellingen en bedrijven.
Vogelgriep, schuldkwijtschelding, aids, productieprocessen, loonvoorwaarden: het zijn allemaal beleidsthema’s die ver weg van de verkozen parlementen bediscussieerd en beslist worden. En als je dan kijkt hoe de internationale instellingen bestuurd worden, dan besef je dat de democratiseringsperiode een enorm democratisch deficit op wereldschaal gecreëerd heeft.
De Wereldbank, het IMF én de Verenigde Naties zitten vast in de logica van de wereldpolitiek van 1945. In IMF en WB hebben de rijke landen het voor het zeggen, in de VN hebben de overwinnaars van WOII nog steeds vetomacht. En de EU zwijgt daarover. Dat is jammer. Er is toch geen enkele reden waarom Groot-Brittannië en Frankrijk nog een veto hebben in de Veiligheidsraad, tenzij we die landen willen belonen voor het bezit van massavernietigingswapens. Maar in dat geval zouden India, Pakistan, Israël en straks wellicht ook Noord-Korea en Iran een vaste zetel in de Veiligheidsraad moeten krijgen.

Als democratie een nuttig concept is voor de Europese naties en voor de EU als een zich ontwikkelende politieke eenheid, dan moéten de lidstaten en de EU hetzelfde principe ook toepassen op het hogere, mondiale niveau. Zoniet wordt de Europese gehechtheid aan democratie leugenachtig. Ik ben er ook van overtuigd dat de ondemocratische organisatie van het internationale beleidsniveau volgehouden wordt zonder de geïnformeerde instemming van de Europese burgers. Dit soort zaken wordt nooit in de vorm van een referendum voorgelegd aan kiezers.
Moet de EU eigenlijk nog bijzondere relaties aanhouden met de vroegere kolonies?
Kumi Naidoo: Die koloniale tijd is nog niet zo lang geleden, je kan er dan ook niet zomaar abstractie van maken. Ik pleit dus wel degelijk voor een bijzondere relatie, alleen mag die niet gebaseerd zijn op liefdadigheid, maar moet die steunen op rechtvaardigheid en herstel van aangebracht onrecht.
Europeanen willen het misschien niet meer horen, maar een goed deel van de huidige conflicten in Afrika hebben echt wel wortels in de koloniale grenzen die in Berlijn getrokken werden in 1885. Ik zie schuldenkwijtschelding en de afspraak om 0,7 procent van het BNP van de rijke landen aan ontwikkelingshulp te besteden dan ook niet als liefdadigheid, maar als herstelbetalingen.
Om het in een slogan van de Global Call to Action against Poverty te zeggen: to make poverty history, you need to understand the history of poverty. Daarmee wil ik niet zeggen dat alle fouten van de voorbije 60 jaar op het conto van de kolonisatie te schrijven zijn. Er zijn een heleboel zaken die de leiders van ontwikkelingslanden zelf véél beter hadden kunnen doen en zij dragen dan ook een grote verantwoordelijkheid. De koloniale geschiedenis belet onze leiders niet om vooruitgang te maken op het vlak van millenniumdoelstellingen, mensenrechten, democratie…
Welke verjaardagswens hebt u voor de leiders en de burgers van de EU?
Kumi Naidoo: Op de eerste plaats moet de EU gefeliciteerd worden voor het stap voor stap realiseren van haar doelstellingen: het opbouwen van een cultuur van samenwerking en vrede, en het creëren en verdelen van welvaart. Het is op die verdiensten dat de huidige en toekomstige ambities gefundeerd kunnen worden.
Ik hoop dan ook dat de EU op een actieve manier gaat bijdragen tot een wereld waarin dezelfde waarden voor steeds meer mensen werkelijkheid worden. De Europeanen hebben een heel stek besef van de echte krachten die de globalisering drijven en van de samenhang tussen conflict en ongelijkheid. Ze hadden ook heel goed door dat de oorlog tegen Irak een ramp zou worden voor de wereld. Mijn verjaardagswens voor de EU is daarom: ik hoop dat de leiders veel beter gaan luisteren naar hun bevolking.
En voor de burgers hoop ik dan ook dat ze hun kritische analyse zullen blijven omzetten in positieve actie en politieke druk ten voordele van meer mondiale solidariteit. Want wat Europeanen doen, weegt veel meer op het beleid van de Verenigde Staten dan alles wat wij in de Derde Wereld zeggen of doen.