Ken je thema, ga zelf op pad, word niet zelf het onderwerp

Laat me beginnen met twee anekdotes uit de praktijk van de voorbije weken. Een student journalistiek, zoals sommigen van jullie, komt op sollicitatiegesprek als stagiair bij De Ochtend en Vandaag. We kouten over zijn interesses en ervaring, en als ik hem vraag hoe goed hij is in ‘research’, kijkt hij me aan alsof ik zonet een oneerbaar voorstel heb gedaan. Het blijkt dat hij niet wéét wat ‘research’ is. Als ik hem vraag waar hij dan denkt dat nieuws vandaan komt, zegt hij: “Ik dacht dat we op radio navertellen wat op de nieuwswebsites staat…”.

Vorige week was ik in Venezuela voor de verkiezingen, een partij armworstelen tussen de verenigde democratische oppositie en de links-populistische president Chavez. Op een persconferentie van Chavez stelt een collega de vraag ‘Hoe de Revolutie optornt tegen de propaganda en de leugens van de buitenlandse bourgeois-media’. De journalist in kwestie is van een bekend type: tegen de zestig, grijs haar in een paardenstaartje, zorgelijke frons op het voorhoofd.

Twee anekdotes, twee modellen van journalistiek die niet houdbaar en niet wenselijk zijn. Aan de ene kant het kritiekloze navertellen van wat àndere media vertellen, aan de andere kant het misbruik van journalistiek voor een àndere agenda, een politieke agenda, van en voor gerateerde idealisten die eerst Castristisch Cuba, later Sandinistisch Nicaragua en nu Chavistisch Venezuela als heilsstaat-op-afstand adopteren.

Laten we afbakenen over welke media we het hier en nu willen hebben. Want “de media”, dat is een krioelende vijver vol gespecialiseerde bladen van reismagazines en cultuurbladen over Tertio voor christenen, vakbladen van apothekers, de bouwnijverheid of journalisten zelf, tot en met Woef, het sympathieke blad voor de hondenliefhebber.

Maar waar ik het vandaag over wil hebben, is over een ontzettend klein subdeel van de media: namelijk de media die een min of meer algemene periscoop hebben, die de wereld in zijn volheid proberen te vatten – wat niet betekent dat alles er in moet staan, integendeel. Zeer integendeel zelfs: keuze is onderscheidend. Goed kiezen en van je keuze een relevant verhaal maken, afhankelijk van je medium, dat is in de komende tien jaar (want verder hoeven we vandaag van MO* niet te denken) de eerste belangrijke taak van de journalist.

Goed kiezen is het antwoord op de kritiek van iemand als Nick Davies met zijn boek “Flat Earth News”, dat iedereen dezelfde verhalen brengt, en dan nog gebaseerd op de grote persbureaus. Dat eerste, dat iedereen dezelfde verhalen brengt, klopt voor veel media al niet meer. Volledigheid nastreven, àlles brengen wat de anderen brengen, is een foute aanpak en veel bladen hebben dus de switch al gemaakt naar een beleid van “keuzes maken”.
De Standaard bijvoorbeeld kiest welke verhalen ze groot brengt, en kiest voor een heel eigen invalshoek. El Pais, om nog een voorbeeld te geven, kiest ervoor om zes tot acht bladzijden buitenland vooraan te zetten. The Economist behelst de wereld maar kiest elke week voor een paar verhalen per continent.

Die andere kritiek van Nick Davies, dat media gebruikmaken van persbureaus, begrijp ik nog veel minder. Natuurlijk baseren media zich op het werk de collega’s van persbureaus: daar werken hele goeie getrainde journalisten die het terrein goed kennen. Wie daar ook zo op foetert, is Joris Luyendijk, een ex-correspondent in het Midden-Oosten, in zijn boek “Het zijn net mensen”. In lezingen en interveiws (je moet eens kijken naar “Luyendijk in de Nederlandse boekhandel Paagman” op You Tube) vertelt hij eerlijk hoe hij werkte: navertellen van persbureaus. En als hij de sfeer moest schetsen, vertelde hij na wat de ober van zijn hotel vertelde. Want Luyendijk kende niemand in zijn regio, hij ging zelden zelf op pad, enzoverder. Onthutsend hoe HIJ werkt, maar lang niet de praktijk van alle journalisten, integendeel.

Ontsnap aan de clichés, bedenk creatief verhalen die, als je ze samenvoegt, een veelkleurig palet weergeven.

Zo komen we bij de tweede taak van de journalist: je moet jezelf en je onderwerp kénnen en zelf op pad gaan. Luyendijk verwijt de media dat ze de realiteit filtert, en daardoor vervormt, en er slechts een klein deeltje van toont. In het boek “Media en Journalistiek in Vlaanderen kritisch doorgelicht” schrijft de filosoof Johan Sanctorum iets gelijkaardigs en hij haalt de mosterd bij de Franse filosoof Jean Baudrillard: “Heel de zogenaamde actualiteit is een geënsceneerde soap”, schrijft Sanctorum zorgelijk.

Ten eerste is er niks nieuws aan het feit dat de media, zeker de audiovisuele, de realiteit ietwat vervormen. Denk aan de beroemde foto van Robert Cappa waarop een Spaanse Republikeinse strijder sneuvelt. Er is discussie of de man echt getroffen is, dan wel een theatrale duik neemt om Cappa zijn foto te gunnen en intussen zelf gezond en wel blijft. Dat was eind jaren 1930. Of de Vietnamoorlog 40 jaar later: nu en dan vragen tv-reporters Amerikaanse soldaten om even in de struiken te schieten, alsof daar Vietcong-rebellen zitten, voor een pakkend beeldje. In die voorbeelden vragen journalisten hun onderwerp om als “acteur” op te treden, om dingen te doen die ze anders niet zouden doen.

Vroeger was het beter? Neen dus. Want dat is veel erger dan de vaststelling dat je camera of je microfoon de realiteit een beetje bijstuurt. Neem een betoging. Als je die voor de radio covert, merk je dat de betogers graag een beetje luider scanderen eens ze je microfoon hebben gezien. Daar kan je weinig aan doen. En dat geeft dan een licht vertekend beeld van de realiteit, en slechts een flard van de realiteit. Maar fragmentering van de realiteit is geen probleem, zolang je deelverhalen samen een correct of veelomvattend beeld brengen.

Ik ben nogal bezig met het land Polen. Het is o zo makkelijk om van Polen die deelverhalen te selecteren die het land als “katholiek” en “conservatief” schetsen. Net dààr ligt de derde taak van de journalist: ontsnap aan die clichés, bedenk creatief verhalen die, als je ze samenvoegt, een veelkleurig palet weergeven.

Ik weet dat mijn drie kerntaken véél vragen van de individuele journalist. Maar net in deze tijden is het belang van de individuele journalist binnenin de nieuwsstructuren zeer zwaarwegend, zeer prominent, misschien zelfs té prominent: zowat elke journalist wordt in zowat alle media “gepersonaliseerd”, ’t is te zeggen uitgespeeld, als gezicht naar voren geschoven. Ja, ook bij kranten: X interviewt y, de interviewer wordt in de etalage gezet. Dat geeft de individuele journalist het voordeel dat zijn of haar keuzes vaak aanvaard worden, dat de stukken mogen worden gemaakt. Anderzijds is dat vedettisme, waarbij een journalist bijwijlen een voetballer lijkt met zijn eigen marktwaarde en zijn eigen transferkeuzes, volgens mij een risico; het risico met name dat de journalist het onderwerp gaat overwoekeren, in de schaduw stellen.

Dat vedettisme is volgens mij een bedreiging voor de journalistiek die te weinig wordt opgemerkt, die onder de waterlijn blijft, die van binnenuit komt en die meer reëel is dan allerlei semi-wetenschappelijke kritieken van mensen die dol zijn op complottheorieën van kapitalistische mediabazen die redacties zouden sturen.