Uitdagingen voor de opvolger van de meest sobere president ooit

In maart 2015 werd Tabaré Vázquez opnieuw president van Uruguay. Hij regeerde het land al van 2005 tot 2010 en werd zelf opgevolgd door José ‘Pepe’ Mujica. Hij was destijds de eerste linkse president van Uruguay sinds het einde van het dictatoriale regime in 1985. Hij is oncoloog van opleiding en staat gekend om zijn strikte normen en waarden.

Vázquez vertegenwoordigt de meer conservatieve stroming binnen “links” in Uruguay. Hij is gematigd in zijn discours en pragmatisch in zijn handelen.

Mujica daarentegen is de man die Uruguay op de kaart heeft gezet. Mujica’s achtergrond als landbouwer en zijn woelige jeugd kleurden zijn discours en vormden zijn politiek. In de jaren zestig was Mujica lid van de antikapitalistische guerrillabeweging de Tupamaros.

Hij zat dertien jaar in de cel onder erbarmelijke omstandigheden tijdens het militaire dictatoriale regime. Zijn sobere levensstijl en vooruitstrevend beleid maakten van hem een internationaal fenomeen. Het parlement stemde in 2012 voor de legalisering van abortus. Hierna volgde de legalisering van het homohuwelijk en de volledige overheidscontrole over de productie en verkoop van marihuana.

Batllismo in Uruguay

Maar wat is er veranderd en wat mogen we nog verwachten van Uruguay na Mujica? Zowel Vázquez als Mujica maken deel uit van de linkse politieke coalitiepartij el frente amplio. Hoewel ze tot dezelfde coalitie behoren, staan ze recht tegenover elkaar op een aantal zaken. Vázquez, die zijn ambtstermijn aanving in maart 2015, is geen voorstander van de liberale marihuanawet die de verkoop van cannabis bij de apotheek mogelijk maakt. Hij liet al weten dat hij strikt zal toezien op de uitwerking ervan en deze indien nodig stop zal zetten. In de praktijk is er overigens nog altijd niets te merken van het nieuwe marihuanabeleid dat gestemd werd in 2013.

Vázquez is ook fervent criticus van de liberale abortuswet, waarvoor hij bij de eerste stemming in het parlement in 2008 zijn vetorecht gebruikte. Zijn regering distantieert zich van de populistische regimes in Latijns-Amerika, zoals Venezuela, waar Mujica dan weer een nauwe relatie mee onderhield.

Uruguay maakte reeds naam als het Zwitserland van Latijns Amerika lang voor het presidentschap van Mujica

Dit betekent echter niet dat het gedaan is met vooruitstrevend beleid in Uruguay. Het land maakte reeds naam als het Zwitserland van Latijns Amerika lang voor het presidentschap van Mujica. Weinig corruptie, een grote middenklasse, stabiele politieke omstandigheden en een progressief beleid zijn slechts enkele kenmerken die het land worden toegekend. Het Uruguay van vandaag vindt haar oorsprong in het Batllismo van de twintigste eeuw.

Na de onafhankelijkheidsverklaring van 1825 werd het land geteisterd door buitenlandse interventies en een interne politieke strijd tussen de conservatieve Blancos en de liberale Colorados.

Het begin van de gouden periode voor Uruguay brak pas aan in 1903 met de verkiezing van José Battlle y Ordóñez als president. In deze periode consolideerde Uruguay haar rol als vooruitstrevende, seculiere en sociaaldemocratische welvaartsstaat. Met gunstige internationale omstandigheden zoals een toenemende immigratiestroom uit Italië en Spanje en de hoge wereldvraag naar de voornaamste exportproducten van Uruguay (wol en vlees) groeide het Batllismo als progressieve ideologie gestuwd door de Colorados.

De theoretische ondersteuning van het Batllismo is een progressief liberalisme dat pleit voor overheidscontrole van de economie en een sociaal beleid dat de middenklasse versterkt. In de apuntes van Ordóñez wordt beschreven hoe een modelstaat bekomen wordt waar ‘de rijken minder rijk zijn en de armen minder arm’.

Uruguay voerde een nationalistisch beleid met evenwichtige macro-economische maatregelen. Er werd een zeer scherpe scheiding van kerk en staat ingevoerd en geavanceerde sociale maatregelen (in vergelijking met andere landen in de regio) verschenen op het toneel: de acht-uren werkdag (1915), het verbod op kinderarbeid (1915), zwangerschapsverlof (1915), pensioenregeling (1919), minimum één rustdag per week (1920), minimumloon (1920), overheidsbescherming tegen arbeidsongevallen (1920), kinderbijslag (1943) en loonoverleg tussen vakbonden en werkgevers (1943). 

Uruguay na Mujica

Mujica liet het land achter in een relatief gezonde staat. De economie kende een jaarlijkse groei van 3%, een werkloosheid van 6,7% en elf jaar van onafgebroken groei. Maar er lagen ook een heel aantal onopgeloste zaken op tafel.

Enkele daarvan worden als positief beschouwd, zoals de inauguratie van een nieuwe universiteit in het binnenland of de verderzetting van het groene energiebeleid. Maar Vázquez heeft zich ook moeten bezighouden met het doorvoeren van een reeks controversiële maatregelen. Enerzijds met betrekking tot het buitenlands beleid van Uruguay, zoals de opvang van Syrische vluchtelingen en gevangenen uit Guantánamo. Anderzijds zaken die op zeer directe wijze het leven van de Uruguayaanse bevolking beïnvloeden: onderwijs en veiligheid.

Guantánamo

In 2014 verraste Mujica de wereld met de aankondiging dat Uruguay zes gevangenen uit Guantánamo Bay zou opvangen. Voor de president was een principekwestie. Zo stelde Mujica dat ‘het Uruguay van vandaag en morgen met uitzondering van de pijnlijke jaren van dictatuur, een land van toevlucht is’. Door zijn verleden als politieke gevangene onder het militaire regime in Uruguay identificeerde Mujica zich met de situatie van de gevangenen in Guantánamo. Het opsluiten van mensen voor decennia zonder communicatie met de buitenwereld, juridische bijstand noch vooruitzichten hierop, noemde hij ‘een menselijke schande’.

Kort na zijn inauguratie kondigde Vázquez aan dat Uruguay geen gevangenen meer zou ontvangen. De kwestie Guantánamo was nooit honderd procent duidelijk. De beslissing werd genomen op initiatief van de uitvoerende macht zonder raadpleging noch goedkeuring van het parlement.

Bovendien was er onzekerheid of de maatregel enkel humanitaire doelstellingen betrof of het ook ging om een vorm van transactie met de Verenigde Staten. Mujica vroeg namelijk in dezelfde speech ook om de vrijlating van enkele Cubaanse gevangenen in de VS. De beslissing was ongrondwettelijk en de uitwerking ervan werd niet doordacht. Volgens Vázquez beschikt Uruguay ook niet over de nodige infrastructuur en middelen om nog meer gevangenen te verwelkomen.

Syrische vluchtelingen

Naast de gevangenen uit Guantánamo Bay opende Mujica ook de deuren voor een groep Syrische vluchtelingen in het kader van een akkoord met de Internationale Organisatie voor Migratie. Uruguay stelde 3 miljoen dollar ter beschikking voor de opvang van 120 vluchtelingen.

De eerste vijf families werden in 2014 via een heuse welkomstceremonie door Mujica zelf ontvangen met een symbolische tros tomaten in de hand. Kranten schreeuwden het nieuws over de meest nederige president van het meest welvarende land in Latijns Amerika dat de deuren opent voor Syrische families van de daken. Op de nationale televisie zagen we idyllische beelden van de emotionele ontvangst en Syrische kinderen die meteen voetbal speelden met de Uruguyaanse jeugd.

Uruguay is een land waar criminaliteit welig tiert en waar er mensen op straat slapen.

De groep kreeg huisvesting, een leefloon en inburgeringslessen. Nog geen jaar later verzamelden de Syriërs voor het presidentieel paleis als vorm van protest. De regering had beloftes gemaakt die niet werden waargemaakt. Ze wilden het land verlaten. De reden hiervoor was dat ze Uruguay duur en onveilig vonden en ze er geen toekomstperspectief hadden.

Dit voorval illustreert de dagelijkse realiteit in Uruguay. Het is een land waar armoede en criminaliteit welig tiert, het getto om de hoek ligt en waar er mensen op straat slapen.

Een minimumloon van 300 euro, een bedrag dat in Uruguay dezelfde koopkracht heeft als in België, kan bezwaarlijk als gulle geste van de overheid beschouwd worden. De vluchtelingen vonden dat de overheid het geld dat voor hen was uitgetrokken beter zou besteden aan haar eigen mensen die onder het vuilnis leven.

Hoewel Uruguay vaak beschouwd wordt als een van de meest veilige landen van Zuid-Amerika, schommelen de moordcijfers nog steeds rond de 8 per 100.000 inwoners en behoort het volgens een rapport van de VN tot de top vijf landen met het hoogste aantal overvallen. Het onveiligheidsgevoel blijft een van de grootste zorgen van de bevolking. Met de regulering van de marihuanamarkt hoopte de regering de criminaliteit in te dammen. Vázquez versterkte reeds de rol van de politie, maar het is nog wachten op de beloofde extra middelen om de overbevolking in de gevangenissen aan te pakken.

Onderwijs

Publiek onderwijs heeft een krachtige symbolische waarde in Uruguay. De grondleggers van de natie zagen scholing als elementair instrument voor eenheid en gelijkheid binnen de samenleving. Het hele parcours van kleuterschool tot universiteit is volledig gratis. In de twintigste eeuw lag de alfabetiseringsgraad in Uruguay steeds hoger dan die van Argentinië en Brazilië.

Mujica erkende het onderwijsbeleid als grootste mislukking van zijn ambtstermijn.

Bovendien stuurden weinig ouders hun kinderen naar private scholen. Als ze dit al deden, was het om religieuze redenen gezien het publieke onderwijs in Uruguay seculier al sinds 1917 seculier is. Maar de afgelopen tien jaar daalden de testscores volgens een studie van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling en steeds meer gezinnen kiezen nu voor private scholen.

De hervorming van het onderwijssysteem was een prioriteit voor Mujica, maar verder dan enkele aankondigingen van heuse hervormingen kwam het niet. Mujica en zijn ex-rebellenmaatje en minister van onderwijs Ricardoo Ehrlich stootten meermaals op de oppositie van linkse leiders binnen hun eigen coalitie.

Deze politici wilden de steun van hun achterban niet riskeren met de invoering van maatregelen die de machtsbalans binnen de nationale onderwijsadministratie ANEP zouden kunnen verstoren. In Uruguay staat het publieke onderwijs volledig onder de controle van ANEP, een onafhankelijk orgaan waarvan de raad van bestuur gedomineerd wordt door vakbondsafgevaardigden met sterke politieke relaties.

Mujica slaagde er bijgevolg niet in om de vlucht van het publiek naar het private onderwijs tegen te gaan. Mujica erkende het onderwijsbeleid dan ook als grootste mislukking van zijn voorbije ambtstermijn.

Mujica, de droom van elke liberaal

Mujica werd bewonderd om verschillende reden. Hij doneerde 90% van zijn loon aan het goede doel en benadrukte zijn rol als bemiddelaar in diverse langdurige conflicten zoals dat tussen Cuba en de VS en de vredesbesprekingen tussen de FARC en de Colombiaanse regering.

Het akkoord tussen Cuba en de VS is ondertussen een feit en de rol van Mujica in de onderhandelingen was nergens te bespeuren. De president van Colombia, Juan Manuel Santos, bedankte Mujica recent nog via Twitter voor zijn ‘goede diensten’ maar stelde duidelijk dat hij Mujica niet benoemde als bemiddelaar.

In een wereld van politieke correctheid vormde Mujica een verademing.

De Uruguayanen zijn er zelf nog niet uit of de nominatie voor de Nobelprijs van de vrede in 2014 van Mujica om altruïsme of marketing draaide. Ondertussen is ook al geweten dat de vooruitstrevende voorstellen zoals de nieuwe abortuswet en de legalisering van marihuana beiden al jaren in voorbereiding waren. Al blijft het een feit dat ze pas onder Mujica de nodige presidentiële goedkeuring verkregen.

Zijn romantische imago als voormalige rebel en man van het volk hebben ongetwijfeld tot zijn overwinning en populariteit als president bijgedragen. Mujica is een man met een groot charisma en retorisch talent. Zijn levensstijl is conform zijn principes en gaat regelrecht in tegen de hedendaagse materialistische cultuur.

In zijn retoriek over fundamentele menselijkheid en een samenleving bevrijd van verlangen en hebzucht met respect voor de natuur was Mujica meer dan eens bereid om absurde dingen te zeggen. In een wereld van politieke correctheid vormde zijn verschijning een verademing.

Het vraagt lef om op bompasloffen voor de Verenigde Naties te spreken over de inherente destructiviteit van de huidige geglobaliseerde economie en tezelfdertijd tegen de schenen te schoppen van internationale organisaties door te stellen dat zij in het wilde weg forums en conferenties organiseren die weinig realiseren en enkel dienen om de kas te spekken van hotelketens en luchtvaartmaatschappijen.

Uruguay's President Mujica with his 3-legged dog & his '87 VW Beetle. an Arab has offered USD1mn for the vintage car! pic.twitter.com/7C7IO35fE2

— EH (@ejazhaider) November 9, 2014

Wat mogen we verwachten van Vázquez?

Mujica vertegenwoordigde de liberale en populistische ideologie van Uruguay. Maar zijn enthousiasme plaatste alles en bijgevolg niets bovenaan de agenda en werd meer dan eens ondermijnd door een gebrek aan inzicht en planning.

Zoals elke leider was zijn beleid ook onderhevig aan een aantal beperkingen. Ook ‘Pepe’ keek aan tegen het mondiale financiële systeem dat het aantrekken van buitenlandse investeerders ter behoud van de economische stabiliteit noodzakelijk maakt. Daarnaast werd zijn presidentiële manoeuvreerruimte beperkt door een verdeelde kamer en invloedrijke belangengroepen .

Het vrolijke anarchisme van Mujica maakte plaats voor het autoritaire en saaie optreden van Vázquez.

Bijna een jaar geleden maakte het vrolijke anarchisme van Mujica plaats voor het autoritaire en saaie optreden van Vázquez. Vázquez is gekend om zijn gematigd discours, doeltreffendheid en pragmatisme. Hij is een ervaren politicus die in zijn vorig ambt reeds grote stappen nam in de richting van het herstel van het Uruguayaanse sociale vangnet.

Zo zorgde hij voor de succesvolle uitwerking van een aantal concrete maatregelen zoals het One Laptop Per Child programma en een van de meest strenge tabakswetten ter wereld - een rechtszaak met gigant Philip Morris is nog steeds lopende.

Met de tweede ambtstermijn van Vázquez hopen velen dat hij de zaken die Mujica liet liggen, zal oppakken. Vázquez zal geen harten stelen zoals Mujica, maar heeft wel al bewezen dat hij dingen gedaan kan krijgen.