Heeft Bukavu kleine oplossingen voor grote afvalproblemen?

Wat doe je met je afval bij gebrek aan een degelijk vuilophalingssysteem? Net als andere Congolese steden kampt Bukavu met een groot afvalprobleem, vooral tijdens het regenseizoen. Het regenwater spoelt het afval weg, met als gevolg verstopte turbines van de waterkrachtcentrale, vervuilde rivieren en overstromingen door vastgelopen afvoergoten. Kleine initiatieven doen wat ze kunnen om het afval van de straat te halen. Is dat dweilen met de kraan open? MO* ging kijken.

Het is tien uur in de ochtend wanneer de taxi zich vanuit Bukavu een weg baant door een onverhard parcours vol bochten. Het is een rit die af te raden is kort na het ontbijt, maar het uitzicht op de groene vallei biedt soelaas. Na een kwartier orgaanschudden houdt de taxi halt aan wat de grootste waterkrachtcentrale van de Democratische Republiek Congo is: de Ruzizi I-waterkrachtcentrale.

Bukavu is de hoofdstad van de provincie Zuid-Kivu in Oost-Congo, aan de grens met Rwanda. De stad ligt aan het majestueuze Kivumeer dat uitmondt in de Ruzizi-rivier die de gelijknamige waterkrachtcentrale draaiende houdt.

‘In 2022 lag één van de vier turbines twee maanden volledig stil door de hoeveelheid afval.’

Of alleszins: zou moeten houden. Want de waterkrachtcentrale kampt al enkele decennia met een groot afvalprobleem dat de turbines van de centrale blokkeert. De naar schatting 1,25 miljoen inwoners van Bukavu produceren veel afval, dat meer niet dan wel wordt opgehaald en bijgevolg op straat of in goot eindigt. Wanneer het afval tijdens het regenseizoen naar de Ruzizi-rivier wordt gevoerd, belandt het in de turbines.

‘In 2022 lag één van de vier turbines twee maanden volledig stil door de hoeveelheid afval’, zegt Liévin Chizungu, verantwoordelijke voor de Ruzizi I-centrale. Om het probleem op te lossen, moesten duikers vanuit Kinshasa ingezet worden om het afval op 14 meter diepte manueel te verwijderen. Momenteel werken de vier turbines opnieuw, maar de afvalproblematiek blijft waardoor de centrale tijdens het zes maanden durende regenseizoen een groot deel van de dag niet op volle toeren kan draaien.

Wanneer de waterkrachtcentrale Ruzizi I op volle kracht draait, produceert het ongeveer 30 megawatt aan energie. Eén megawatt voorziet ongeveer 1000 huishoudens van elektriciteit.

20 kilometer stroomafwaarts ligt de waterkrachtcentrale Ruzizi II die ongeveer 36 megawatt oplevert. Een deel van de geproduceerde energie van beide centrales wordt gedeeld met Rwanda en Burundi, het overgebleven deel wordt gebruikt om gezinnen en bedrijven in zowel Zuid-Kivu als Noord-Kivu van elektriciteit te voorzien.

‘Het vuilnis blokkeert het water zodanig dat er onvoldoende kracht is om ook daar de turbines maximaal te laten werken’, zegt Chizungu. Door de afvalblokkades aan Ruzizi I ondervindt ook Ruzizi II onmiddellijke hinder. Er kan onvoldoende water doorstromen van de ene naar de andere centrale.

Stroomonderbrekingen

De turbines van Ruzizi I draaien onafhankelijk van elkaar. Wanneer er een turbine gekuist wordt, kunnen de andere blijven draaien, maar dan verliest de centrale tijdelijk de kracht van de turbine die stilgelegd wordt.

‘Het grootste deel van de bevolking weet niet waar het afval te gooien, aangezien er geen specifieke plaats is om het achter te laten.’

Bij Ruzizi II zijn de turbines met elkaar verbonden, waardoor de centrale volledig uitgezet moet worden als er nood is om het afval te verwijderen. Zo gaat de volledige 36 megawatt verloren.

‘Door die dagelijkse verminderde elektriciteitsproductie tijdens het regenseizoen zijn er veel stroomonderbrekingen in zowel Noord- als Zuid-Kivu. We zorgen er wel altijd voor dat essentiële gebouwen zoals ziekenhuizen voldoende elektriciteit krijgen’, getuigt Chizungu.

Al 18 jaar is hij verantwoordelijk voor Ruzizi I. De afvalproblematiek zag hij in die tijd alleen maar toenemen. ‘Het grootste deel van de bevolking weet niet waar het afval te gooien, aangezien er geen specifieke plaats is om het achter te laten.’ De straten en goten zijn dan de gemakkelijkste stortplaats. Ook vanuit het noordelijk gelegen Goma stroomt het afval dat in het Kivumeer wordt gegooid richting de Ruzizi-rivier.

Verstoorde habitat

Ook Fabrice Muvundja, verbonden aan de afdeling Milieuwetenschappen aan de Katholieke Universiteit van Bukavu, zag het probleem ook toenemen. ‘Doordat de bevolking blijft stijgen, neemt de hoeveelheid afval op straat ook alleen maar toe.’

De gevolgen van het afvalprobleem zijn niet alleen merkbaar bij de elektriciteitsvoorziening, zegt hij. Het vormt ook risico’s voor de volksgezondheid.

Verschillende gezinnen die rond de rivier wonen gebruiken dat vervuilde water voor huishoudelijke taken. ‘Het water wordt dan wel gefilterd, maar vaak is die filter van onvoldoende kwaliteit. Zo ontstaan ziektes als cholera.’

En zelfs al koken de gezinnen het water, dan nog blijft microplastic achter, aldus Muvundja. De professor noemt het slechts een kwestie van tijd voordat Bukavu hiervan de gevolgen, zoals een stijgend aantal gevallen van kanker, zal merken.

Daarnaast veroorzaakt het afvalprobleem bij de start van het regenseizoen ook ernstige overstromingen, waarbij elk jaar doden vallen, gaat Muvundja verder. Tijdens het droogseizoen stapelt al het afval zich op in de goten. Wanneer de eerste felle regenbui valt aan het begin van het regenseizoen, heeft het water geen kans om weg te vloeien.

Het afval heeft tot slot ook nefaste ecologische gevolgen, waarschuwt Muvundja. De vervuiling van de rivier verstoort de natuurlijke habitat van de dieren die erin leven. ‘Vissen verliezen hun broedplaats waardoor vissers het visbestand alleen maar zagen dalen. Dat heeft op zijn beurt weer economische gevolgen.’

Ook het onderhoud van de Ruzizi-centrales heeft een impact op het dierlijk leven in het water. Wanneer de turbines gepoetst moeten worden, worden ze stilgelegd. Dan stapelt een grote hoeveelheid water zich op, totdat de turbine weer in gang wordt gezet. Daarna verplaatst het water zich met een enorme kracht. ‘Sommige fragiele dieren in de rivier, zoals krabben, kunnen hierdoor worden meegesleurd en sterven’, aldus Muvundja.

Berg afval

Bukavu is een zeer dichtbevolkte stad en telt 1,25 miljoen inwoners op een oppervlakte van 60 vierkante kilometer. Ter vergelijking: het Brussels Hoofdstedelijk Gewest telt bijna even veel inwoners op 161 vierkante kilometer. Leuven is 56 vierkante kilometer groot en telt 103.000 inwoners.

Per inwoner van Bukavu wordt gemiddeld een halve kilo huishoudelijk afval per dag geproduceerd, ofwel zo’n 652 ton afval in totaal per dag. De Belg produceert gemiddeld een kilogram huishoudelijk afval per dag, meer dan de inwoners van Bukavu dus, maar door het ontbreken van een wekelijkse huisvuilophaling zijn die genoodzaakt hun afval elders achter te laten.

‘Kinshasa is er zelfs erger aan toe dan Bukavu, daar liggen soms hele straten bedekt met afval.’

Het probleem strekt zich volgens Muvundja uit over heel Congo. Door een ontbrekend afvalbeleid is vuilnis op straat achterlaten een manier van leven geworden. ‘Kinshasa is er zelfs erger aan toe dan Bukavu, daar liggen soms hele straten bedekt met afval.’

De opeenstapeling van vuilnis op straat en in de goten, zorgt ervoor dat het overvloedige water tijdens hevige regenbuien niet deftig kan worden afgevoerd. Het gevolg zijn overstromingen die op hun beurt voor erosie van de zanderige ondergrond in Kinshasa zorgen.

In december 2022 vielen daardoor in Kinshasa 162 dodelijke slachtoffers door modderstromen en landverschuivingen die hevige regenval had veroorzaakt in de wijken Ngaliema, Mont Ngafula en Malueka.

Van flessen naar kasseien

Twee houten kano’s en een vergiet. Meer hebben de werknemers van de FDA-groep, Full Development Agency, niet nodig om het afval dat in de Ruzizi-rivier terechtkomt, te verwijderen. Tijdens het regenseizoen varen ze dagelijks de rivier op om er afval manueel uit te verwijderen.

In 2015 werd de onafhankelijke organisatie opgericht, met het doel iets te doen aan de grote hoeveelheid afval. Met de waterkrachtcentrale loopt een akkoord dat ze de afvalverwerking voor hun rekening nemen.

‘Alles wordt in de rivier gesmeten: plastic, kleren, schoenen en zelfs overleden dieren’, vertelt Michel Nguvu Bulange, de verantwoordelijke bij FDA voor de vuilnisophaling in de rivier. Nog geen minuut later haalt een van de medewerkers een dode puppy uit het water. Het is zwaar werk, waarbij indringende geuren en kans op infecties tot de dagelijkse realiteit behoren. Omgeven door een groen heuvelachtig landschap en in de blakende zon, scheppen de medewerkers kilo’s vuilnis in hun kano’s.

Aan de rand van de rivier wordt het afval verzameld en gescheiden. Van het plastic worden kasseien gemaakt, metaal wordt doorverkocht en van biologisch afbreekbaar afval wordt compost gemaakt. FDA gebruikt de compost onder meer om de grond te verstevigen en de erosie van de bergwand, waarnaast het bedrijf ligt, tegen te gaan.

Wat overblijft, vooral textiel, wordt verbrand. ‘We vonden nog geen manier om het textiel te recycleren, maar we zijn ermee bezig’, getuigt Elie Mapenza, een van de oprichters van de FDA-groep.

‘Alles wordt in de rivier gesmeten: plastic, kleren, schoenen en zelfs overleden dieren.’

Niet alleen op de Ruzizi-rivier is FDA werkzaam, ook in de straten van Bukavu wordt plastic afval verzameld en opgekocht bij de inwoners zelf, opdat ze het niet op straat zouden gooien. Voor een kilo plastic wordt 1000 Congolese Franc betaald, ongeveer 40 eurocent. ‘Zo willen we ook de mindset van de inwoners veranderen. Geld geven biedt momenteel een positief resultaat, maar door de hoge kostprijs is dit niet houdbaar in de toekomst. We hopen dat de inwoners leren om het plastic naar ons te brengen zonder dat er een vergoeding aan vast moet hangen’, zegt Mapenza.

Per maand haalt FDA gemiddeld 260 ton plastic op, naast de 80 ton die het opvist uit de rivier. ‘Het is maar een kleine fractie van het aantal dat geproduceerd wordt, maar we moeten ergens beginnen’, getuigt Mapenza.

Slechte gassen

Om kasseien te maken wordt het verzamelde plastic verhit. Werkelijk alles wordt daarvoor gebruikt: thermossen, flessen, schoenen en poppen. Aan het verhitte mengsel wordt vervolgens zand toegevoegd waarna het in een vorm wordt gegoten. Eens gedroogd blijven de kasseien over.

FDA slaagt erin om zo een acuut probleem op te lossen, maar het is geen duurzame oplossing voor de lange termijn. De verhitting van het plastic stoot gassen, CO2 en schadelijke chemicaliën uit. ‘Die vormen uiteraard een probleem voor het milieu’, zegt professor Muvundja. ‘Ze zijn mee verantwoordelijk voor de opwarming van de aarde en zorgen ook voor een slechte luchtkwaliteit voor de bewoners van Bukavu.’

Muvundja erkent wel de inspanning die FDA levert, maar pleit voor een multidisciplinaire aanpak. ‘Het is heel mooi werk, maar FDA kan dit niet alleen. Samenwerken met andere bedrijven en vooral de overheid is noodzakelijk om er een duurzaam en milieuvriendelijk project van te maken. Anders blijft het dweilen met de kraan open.’

Dat de verhitting van plastic schadelijke gassen produceert, erkent ook Mapenza. Maar er is geen andere keuze. ‘Als we moeten wachten tot er een perfect werkend model bestaat, zal er lange tijd niets gebeuren. Op dit moment ondernemen we toch al actie en beweegt er iets. Op termijn komen er hopelijk ook oplossingen voor onder andere die schadelijke chemicaliën.’

‘Ons ultieme doel is om op een dag 100% ecologisch te zijn.’

FDA wacht bovendien niet op oplossingen van buitenaf. De organisatie bekijkt momenteel de mogelijkheden om de vrijgekomen CO2 na verbranding om te zetten naar brandstof. ‘Ons ultieme doel is om op een dag 100% ecologisch te zijn.’

Meubels van plastic

Niet alleen FDA tracht in Bukavu aan de slag te gaan met de enorme hoeveelheid plastic. Plastycor maakt er sinds 2016 meubels en andere decoratiestukken van. Gaande van zetels en bloemen, tot schilderen en vuilnisbakken, allemaal gemaakt van plastic flessen en zakken.

‘We werken samen met jongeren die voor ons plastic zakken en flessen verzamelen in de rivier of op straat’, vertelt Nicole Menemene, het brein achter Plastycor. Ook kloosters en bedrijven verzamelen en delen de plastic flessen met haar.

Menemene hoopt niet alleen een verschil te maken voor het milieu door plastic van de straat en uit de rivier te halen, ze wil ook graag een mentaliteitsverandering bij de mensen teweegbrengen. ‘Wanneer anderen mijn stukken kopen, kijken ze als het ware dagelijks naar hun eigen plastic flessen die ze ooit op de grond smeten. Ik hoop dan dat dit een langdurig effect nalaat op hen.’

Mensen zijn zich te weinig bewust van de impact van hun daden, zegt ze, om dat het hen onvoldoende getoond wordt. ‘Het is belangrijk dat er een gedeelde verantwoordelijkheid ontstaat vanuit zowel de overheid als de lokale bevolking.’

Toch is er nog een lange weg te gaan, meent Chizungu, verantwoordelijke van de Ruzizi I-centrale. ‘Er zijn sensibiliseringscampagnes om de afvalproblematiek aan te pakken, maar het zijn er te weinig. Bovendien moet de overheid meer investeren in afvalophaling zelf. Zonder eigen vuilniswagens en een wekelijks ophaalsysteem, zal er weinig veranderen.’

‘En de mentaliteit van mensen moet veranderen’, treedt Muvundja hem bij. ‘Het zijn uiteindelijk zij die het afval op straat gooien. Maar, als de overheid niet het goede voorbeeld geeft, hoe wil je dan dat de bevolking volgt?’