Ook in het midden van de Indische Oceaan bewaakt Europa meedogenloos zijn grenzen

Op een boogscheut van Madagaskar ligt Mayotte, de kleinste regio van Frankrijk. Iedere bootvluchteling die op het eiland voet aan wal zet, heeft Europa gehaald. Maar ook hier worden de Europese buitengrenzen fel verdedigd en mensenrechten met voeten getreden.

De Europese vlag wappert in de eilandwind. Een vrouw van begin de veertig baant zich een weg door de bontgekleurde mensenmassa. Ze houdt halt voor het bureau van prefect Thierry Suquet, de hoogste vertegenwoordiger van Frankrijk op Mayotte, een eiland op een steenworp afstand van Afrika. Plots klinkt haar naam uit een luidspreker: ‘Mounira Ahmed’. De vrouw klampt zich vast aan haar documenten. Ze haalt een laatste keer diep adem en loopt naar de versperde ingang.

Het is Mounira’s laatste kans op asiel. Op haar geboorte-eiland Anjouan, dat deel uitmaakt van de Comoren, wordt ze vervolgd. Ze werkte er als journalist en haar broer is oppositiepoliticus. Als ze naar Anjouan wordt teruggestuurd, wacht haar een celstraf. Haar asielaanvraag werd al twee keer afgewezen. Mounira leeft in de jungle, net als alle andere wachtenden aan het gebouw en nog ongeveer 25.000 andere Comoren op het eiland.

Mayotte en de drie Comorese eilanden Grande Comore, Moheli en Anjouan behoren tot dezelfde archipel. In de negentiende eeuw werden ze een Franse kolonie. Het koloniale bestuur koos ervoor om zich op Mayotte te vestigen. Daar plukte de lokale bevolking de vruchten van: er stroomde meer geld naar hun eiland dan naar de andere drie. In 1974 eisten de eilandbewoners de onafhankelijkheid op en werd er een referendum gehouden. Op Grande Comore, Anjouan en Moheli stemde 99,9% voor onafhankelijkheid, op Mayotte was dat maar 36%. Frankrijk besloot om de stemmen per eiland te bekijken. De drie Comorese eilanden kregen hun onafhankelijkheid, Mayotte bleef een kolonie.

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bevond Frankrijk meermaals schuldig aan mensenrechtenschendingen.

Mayotte is een regio én departement van Frankrijk, ook al betwisten de Verenigde Naties de afsplitsing van de Comoren nog steeds. Het is een klein eiland, een tikkeltje groter dan Malta. In Kaweni, waar Mounira woont, vind je de grootste sloppenwijk van Frankrijk. Het dorp telt tussen de 25.000 en 50.000 inwoners, bijna uitsluitend Comoren.

In 2014 kende de EU het eiland de status toe van ultraperifeer gebied. Dat betekent dat het door zijn verre ligging een op maat gesneden Europese wetgeving heeft. Mensenrechtenorganisaties noemen de afwijkende wetgeving op Mayotte onmenselijk en neokoloniaal. Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens bevond Frankrijk meermaals schuldig aan mensenrechtenschendingen. De grenspolitie voert er dagelijks razzia’s uit, ook in ziekenhuizen en asielkantoren. Asielaanvragen en deportaties worden versneld uitgevoerd.

Jaarlijks worden 25.000 asielzoekers uit Mayotte gezet. Dat zijn er meer dan uit alle andere delen van het Franse grondgebied samen. De toestroom is dan ook enorm: elke nacht meren tientallen boten aan op de stranden van het eiland. Een significant aantal andere sloepen haalt zijn bestemming niet. Volgens de Franse Senaat zijn er sinds 1995 tussen de 7000 en 10.000 Comoren verdronken tijdens hun vlucht van Anjouan naar Mayotte. De Comorese regering schat het aantal doden op maximaal 50.000.

Tegenwoordig zijn de Mahorezen patriottischer dan in het moederland. De tricolore siert talloze balkons en opvallend veel eilandbewoners dragen Franse hemden. Aan de haven staat een bord waarop een driekleurig opschrift duidelijk maakt dat Mayotte ‘Frans is en dat altijd zal blijven’. Veel Mahorezen hebben de afgelopen decennia hun Comorese identiteit vervangen door een eigen gecreëerde Franse identiteit. Ze zijn trouw aan hun koloniale overheersers van weleer.

En dat heeft verregaande politieke gevolgen. Op Mayotte, waar meer dan 90% van de bevolking zwart is, stemde 60% voor de rechts-extremistische Marine Le Pen (Rassemblement National). Wanneer inwoners wordt gevraagd naar hun grootste bekommernis, noemen ze ‘illegale immigratie’. Burgermilities schoppen al enkele jaren rel op Mayotte. Ze bestormen sloppenwijken en slopen de geïmproviseerde hutten van migranten.

Toevluchtsoord

Na hun onafhankelijkheid van Frankrijk in 1975 konden de Comoren zonder visum naar Mayotte reizen. Verschillende veerboten en vluchten verbonden de eilanden met elkaar. Maar in maart 1995 werd het Balladur-visum ingevoerd. Dat is verplicht voor Comoren die Mayotte binnen willen. Daarmee sloot het eiland zich af van de buitenwereld.

In de daaropvolgende jaren maakten tienduizenden de gevaarlijke oversteek in een ‘kwassa kwassa’, een klein motorbootje. Veel Comoren keerden niet meer terug, omdat de oversteek zo moeilijk was geworden. Door dictator Assoumani’s harde aanpak van dissidenten zochten nog meer Comoren hun toevlucht op Mayotte. Veel Mahorezen voelen zich overrompeld. Ze geven de Comoren de schuld van het geweld, de drukke wegen en het verzadigde waternetwerk.

‘Op Mayotte bestaan er geen wetten. Hier zwaait de politie de plak.’

De ochtend van 25 augustus 2018 werd Mounira’s jongere broer dood teruggevonden langs de kant van de weg. Haar oudere broer César kreeg van een collega-politicus te horen dat de politie naar hem op zoek was. Mounira raapte haar spullen bij elkaar en vluchtte met een ‘kwassa kwassa’ uit Anjouan. Om 14 uur meerde het bootje aan op een afgelegen strand, dicht bij de Mahorese stad Sada. Een chauffeur stond de migranten al op te wachten om hen naar Mamoud te brengen.

Een jaar na zijn aankomst op Mayotte werd Césars asielaanvraag goedgekeurd. Als hij de sloppenwijk in Kaweni verlaat, draagt hij het erkenningsdocument als een amulet om zijn nek, een onmiskenbare boodschap voor de grenspolitie. ‘Maar nog altijd ren ik weg als ik de grenspolitie zie’, zegt César. ‘Want op Mayotte bestaan er geen wetten. Hier zwaait de politie de plak.’

‘Ik ben hier de wet’

In een onopvallend gebouw in het centrum van de hoofdstad opent Pauline Le Liard, een vrouw van eind de twintig, de deur naar een bouwvallig vertrek. Overal zijn er sporen van vuurtjes, schimmel en afval. ‘Alles is vernietigd’, zegt ze. ‘We waren net weer open.’

Le Liard is juridisch adviseur en directeur van La Cimade, de belangrijkste Franse ngo die ijvert voor de rechten van asielzoekers. Het hoofdkwartier werd geplunderd en bezet door Mahorese burgers. ‘Door dezelfde mensen die de verblijven van de asielzoekers hebben verwoest’, zegt Le Liard. ‘Ze beschuldigen ons ervan dat we de Comoren aanmoedigen om naar hier te komen.’

Enerzijds weten de migranten niet wat hun rechten zijn. Anderzijds laten de overheidsinstanties de wet systematisch links liggen. Maar nog lastiger is dat de Mahorese wetten de EU- en Franse wetgeving schenden. ‘Er ontstond een deportatie-industrie’, zegt Le Liard.

Mayotte heeft het recht om in beroep te gaan afgeschaft. Deportaties worden vaak al na twaalf uur uitgevoerd. Daardoor heerst er volgens Le Liard een gebrek aan controle dat absurde situaties in de hand werkt. ‘Vorige week werd een 15-jarige Franse burger naar de Comoren gedeporteerd’, zegt ze. ‘Hij was minderjarig én Frans, maar volgens de grenspolitie loog hij. Het maakt niet uit of je burger, student of asielzoeker bent. Het belangrijkste is dat de vooropgestelde quota worden gehaald.’

Advocaat Célia Mougel, die op Mayotte de ngo Médecins du Monde runt, werkte eerder in het deportatiecentrum van het eiland. ‘Vrouwen die negen maanden zwanger waren, werden uitgezet’, zegt ze. ‘En wanneer ze een minderjarige arresteerden, verzonnen ze gewoonweg een familie voor die persoon. Compleet onbekenden werden bestempeld als familieleden en samen op een boot gezet.’

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft Frankrijk meermaals veroordeeld voor die praktijken. ‘Het land overtreedt het Europese vluchtelingenrecht, de toepasselijke EU-wetgeving en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens’, zegt professor Jürgen Bast van de Universiteit van Giessen, in Duitsland. Europarlementslid Damien Carême (Verts/ALE) sprak met de directeur van het deportatiecentrum. Hij meldt dat de praktijken niet alleen doorgaan, maar dat de directeur er ook met trots over praat. En prefect Thierry Suquet vertelde Carême naar verluidt: ‘Ik ben hier de wet’.

We namen contact op met een heleboel Mahorese overheidsinstanties, maar slaagden er niet in om te praten met de grenspolitie of de lokale bestuurders. Het stadhuis weigerde ons te ontvangen, net als scholen, de universiteit en de brandweer. Zelfs de voetbalclub van Kaweni wilde niet met ons praten. Al enkele jaren wordt de pers op het eiland systematisch tegengewerkt.

Mayotte verkeert in een aanhoudende noodtoestand. Geweld is er schering en inslag. In 2020 werden er massaal huizen in brand gestoken. In november 2022 waren er blokkades op het hele eiland. Uiteindelijk stuurde de Franse minister van Buitenlandse Zaken in april 2023 tienduizenden gendarmes naar Mayotte om duizenden Comoren te deporteren. Politieagenten haalden de tijdelijke hutten van asielzoekers neer.

De Franse strijdkrachten zijn nog altijd op het eiland en worden bijna elke nacht aangevallen door jongerenbendes. ‘Ik wik en weeg mijn woorden. Maar misschien moet je op een bepaald moment een van die relschoppers doden om hier een eind aan te maken’, reageerde Salim Mdéré, eerste vicevoorzitter van de departementsraad van Mayotte.

Goed nieuws

Enkele uren nadat ze het bureau van de prefect is binnengestapt, brengt Mounira verslag uit. Ze heeft urenlang moeten wachten voor ze uiteindelijk twee minuten kon praten met een ambtenaar. Ze vertelde de vrouw haar verhaal, dat ze zich als journalist kritisch had uitgelaten over dictator Assoumani. Ze legde uit dat ze gearresteerd of vermoord zou worden als ze teruggestuurd wordt naar de Comoren. De ambtenaar verzocht haar om alles te noteren op een formulier en dat binnen de zeven dagen naar het postkantoor te brengen. Het document gaat vervolgens naar Frankrijk, naar de bevoegde asieldiensten. Totdat er antwoord komt uit Frankrijk, is Mounira officieel een asielzoeker en verblijft ze dus legaal op Mayotte.

De komende dagen zal ze een van haar broers bezoeken in het centrum van het eiland, naar de markt gaan en afspreken met vrienden. In het weekend wil ze een barbecue organiseren. Daarvoor wil ze kip en bananen kopen. In de stad. Ze voelt zich vrij. Een beetje, in elk geval. ‘Zolang Assoumani aan de macht is, kan ik niet terug naar de Comoren’, zegt ze. Ze mist het eiland Anjouan en haar oude leven. Ze woonde er in een groot huis en hield van haar job als journalist. Haar familieleden waren geen onbekenden in haar stad, ze betekenden iets.

Op Mayotte is ze een van de honderdduizenden mensen zonder verblijfsvergunning. Ze gaat op het bed in haar hut zitten en buigt zich over de documenten die ze heeft ontvangen in het bureau van de prefect. ‘Ik moet nieuwe redenen bedenken voor mijn asielaanvraag’, zegt ze. ‘Zaken die ik niet heb opgeschreven toen ik voor het laatst werd afgewezen.’ De beslissingen lijken ongegrond. Haar broer en zus kregen asiel. Mounira snapt het niet. Ze vluchtte hierheen om dezelfde redenen. ‘Soms weet ik niet meer of ik droom of wakker ben’, zegt ze. ‘Dan vergeet ik wat waar is en wat niet.’

Een paar weken later wordt haar asielaanvraag voor de derde keer afgewezen. Zonder reden. Wanneer onze research erop zit, proberen de fotograaf en ik Mounira te helpen om het land te verlaten met de hulp van de ngo Reporters Without Borders. Tevergeefs.

Een tijd later ontmoet Mounira de hoofdredacteur van Mayotte Hebdo. Ze gaat even aan de slag voor het weekblad en zijn team, dat ons wegwijs maakte op het eiland. Met de hulp van advocaten die ze via La Cimade en Medecins du Monde ontmoette, dient ze in februari 2023 een nieuwe asielaanvraag in. En nadat ze bijna alle hoop had verloren, gebeurt het ongelooflijke: haar aanvraag wordt goedgekeurd.

Deze reportage werd geschreven voor het lentenummer van MO*magazine. Vind je dit artikel waardevol? Word dan proMO* voor slechts 4,60 euro per maand en help ons dit journalistieke project mogelijk maken, zonder betaalmuur, voor iedereen. Als proMO* ontvang je het magazine in je brievenbus én geniet je tal van andere voordelen.