Balkan Trafik in Kosovo: muziek toont én overstijgt de eigen identiteit

Het Brusselse Balkan Trafik! Festival gaat vandaag van start. MO* trok met de organisatoren van het festival naar Kosovo. De goed bewaarde traditionele Albanese muziek zet daar de eigen identiteit in de verf, maar de moderne cultuur is minder goed omkaderd. In het verdeelde noorden zagen we dan weer hoe rockmuziek Albanese en Servische jongeren samenbrengt en langzaam een nieuw Kosovaars wij-gevoel creëert.

Traditionele muziek en dans zijn als de wortels van een boom, maar in een menselijke vorm. Ze wortelen de mensen in een land.

Dat heeft Ylber Asllanaj goed begrepen. Asllanaj is artistiek directeur van het National Ensemble of Songs and Dance “Shota”, het nationale danscollectief van Kosovo onder het ministerie van Cultuur. Met 52 mensen, waaronder 28 professionele dansers, brengt Shota de eeuwenoude Albanese mythes tot leven in lied en dans.

Asllanaj steekt niet onder stoelen of banken dat de voorstellingen een nationaal doel dienen. ‘We tonen dat Albanezen hier autochtonen zijn. In de liederen zit de Albanese geschiedenis van dans vanaf de derde eeuw voor Christus. Allemaal komen ze oorspronkelijk van deze streek, in Kosovo. De Serviërs zeggen dat ze autochtonen zijn hier, maar zij komen van de Karpaten.’

In Asllanaj’s kantoor hangt een groot portret van de voormalige Amerikaanse president Bill Clinton. Een paar dagen later zit Asllanaj op de eerste rij van een concert van Shota op het centrale plein van het stadje Viti, waar twee levensgrote portretten van Madeleine Albright en Ibrahim Rugova, én Albanese vlaggen, het straatbeeld domineren.

Rugova leidde in de jaren ’90 een vreedzame strijd voor de onafhankelijkheid van Kosovo van het Servisch gedomineerde Joegoslavië. Albright speelde als Amerikaans minister van Buitenlandse Zaken in Clintons regering een sleutelrol in de NAVO-bombardementen op Servische doelwitten, zonder de goedkeuring van de VN-Veiligheidsraad.

‘Als je in de geschiedenis meermaals gedwongen geassimileerd werd, is de bewaring van tradities een manier om te overleven.’

De bombardementen kwamen er nadat het Bevrijdingsleger van Kosovo (UÇK) gewapende aanvallen was gestart en de Joegoslavische president Slobodan Milošević daarop tegen de Albanese Kosovaren een campagne van etnische zuivering was begonnen. Zowel Rugova als Albright zijn nationale helden in Kosovo.

‘De eeuwenoude volksdansen en volksliederen zijn goed bewaard’, zegt Asllanaj. ‘Als je doorheen de geschiedenis meermaals gekoloniseerd en gedwongen geassimileerd werd op het vlak van taal en religie — eerst door de Ottomanen, dan door de Serviërs — dan is de bewaring van tradities een manier om te overleven.’

‘De Albanese natie bestaat nog in Kosovo, en dat zie je aan de taal, de dansen, de muziek.’

Moderne cultuur is minder goed omkaderd

Traditionele muziek wordt goed bewaard omdat die het nationale doel dient. Maar moderne cultuur is in Kosovo niet goed omkaderd. Culturele gebouwen zoals oude cinemazalen, het Nationaal Theater, statische hotels waar kunstwerken decennialang tentoongesteld werden, raakten in verval en werden na de oorlog overgedragen aan het Kosovaarse Agentschap voor Privatisering.

‘Een fastfoodrestaurant, een supermarkt van Spar, … Dat waren een aantal van de nieuwe bestemmingen die de openluchtcinema van Pristina kreeg na de oorlog’, zegt Donjeta Mejtani, stadsgids van Manifesta. ‘Mijn ouders vertelden me over hun herinneringen aan deze openluchtcinema, als een unieke ontmoetingsplek in de stad.’

Manifesta is een cultuurfestival dat om de twee jaar door een andere Europese stad georganiseerd wordt en in 2022 in de Kosovaarse hoofdstad Pristina neerstreek. Het festival organiseerde tentoonstellingen in deze gebouwen. Om ze terug te claimen voor de cultuur.

In Pristina verdwenen veel plaatsen die een stad cultureel doen openbloeien en mensen samenbrengen. ‘De eeuwenoude tradities bewaren, maar de cultuur in het heden verwaarlozen. Ja, dat is tegenstrijdig’, zegt Donjeta. ‘Een levendige hedendaagse cultuursector is nochtans evengoed een instrument om de kracht, of het zelfvertrouwen, van een land te versterken.’

‘Tradities bewaren, maar cultuur in het heden verwaarlozen: dat is tegenstrijdig.’

‘De huidige burgemeester wil ze terugwinnen voor de cultuur. Maar we moeten nog resultaten zien. Misschien als zijn mandaat voorbij is?’, lacht Donjeta cynisch.

Burgemeester van Pristina Përparim Rama, die zelf een achtergrond heeft in stadsplanning en architectuur, lijkt nochtans helemaal overtuigd. ‘Cultuur tonen kan van een stad een nieuw merk maken. Cultuur kan de grootste economische drijfkracht zijn voor deze stad, omdat het bezoekers aantrekt. Dat Pristina met de organisatie van Manifesta tussen Marseille en Barcelona staat, zorgt voor culturele uitwisseling.’

Maar dan is het vreemd dat Pristina niet eens een Nationaal Theater heeft. We staan op het centrale plein van Pristina, voor het Nationaal Theater. Het is al jarenlang gesloten. ‘Pristina, de hoofdstad van ons land, heeft geen geschikte ruimte voor kunsten, voorstellingen, concerten’, zegt Donjeta. ‘We hebben niet eens een oorlogsmuseum.’

Muziek overstijgt identiteiten

In een repetitieruimte in de Noord-Macedonische hoofdstad Skopje oefenen Servische en Albanese jongeren uit de Kosovaarse stad Mitrovica de rocknummers in die ze tijdens het Balkan Trafik!-festival zullen brengen. Ze volgen les aan de Mitrovica Rock School en zijn deel van het project Music Connects. Dat brengt jonge Albanese, Servische en andere muzikanten samen met muzieklessen en concerten.

Het kan vreemd lijken om Kosovaarse jongeren in Noord-Macedonië te ontmoeten. Maar het heeft alles te maken met de gespannen situatie.

Skopje was ook in het prille begin, toen de Nederlandse organisatie Musicians Without Borders en de Kosovaarse ngo Community Building Mitrovica de Mitrovica Rock School in 2008 oprichtten, de uitvalsbasis.

De politieke situatie was toen nog meer gespannen, amper vier jaar na massale rellen en aanvallen tegen Serviërs in heel Kosovo. Deze rellen werden uitgelokt door nepnieuws in de Kosovaars-Albanese media dat Serviërs Albanese jongeren de rivier hadden ingeduwd tot ze verdronken.

Mitrovica is een van de meest verdeelde steden van de regio. Door acties van etnische zuivering door beide partijen ontstond de situatie waarbij alle Serviërs in het noorden wonen, en alle Albanezen in het zuiden. Een brug scheidt de twee gemeenschappen van dezelfde stad. Sinds een opflakkering van geweld tussen 2011 en 2013 is Noord-Mitrovica zelfs een aparte gemeente.

‘Muzikanten vormden groepen op basis van hun muzikale smaak en niet op basis van etnische identiteit.’

‘Voor de oorlog van 1999 kende Mitrovica een levendige rockscène’, legt Wendy Hassler-Forest van Musicians Without Borders uit tijdens haar Ted Talk van negen jaar geleden. ‘Muzikanten vormden groepen op basis van hun muzikale smaak en niet op basis van etnische identiteit. Na de oorlog wilden we helpen om die rocktraditie nieuw leven in te blazen en de verdeelde jeugd opnieuw te verbinden. Maar het was naïef te denken dat we ze samen zouden krijgen in Mitrovica. Mensen staken de brug niet meer over.’

Dus nodigden Musicians Without Borders jongeren van beide kanten van de brug uit naar de Noord-Macedonische hoofdstad Skopje, voor een rockschool in ballingschap. Daar ontstonden gemengde bands.

‘Toen ze terug in Mitrovica waren, wilden ze een rockschool in hun eigen stad. Nu hebben we twee locaties, in noord en zuid’, zegt Hassler-Forest.

In periodes waarin politici en media aan beide kanten opruiende uitspraken doen of sensationeel nepnieuws over de anderen verspreiden, weet je dat gewone incidenten snel etnisch geïnterpreteerd kunnen worden. En kunnen leiden tot geweld, zoals in 2004.

Kosovo gaat opnieuw door zo’n periode, met politieke hete hangijzers rond Mitrovica: de Servische regering moedigde de ongeveer 120.000 Serviërs in Kosovo aan om het gezag van de lokale autoriteiten te betwisten. Ze erkende de Kosovaarse nummerplaten niet en bleef Servische nummerplaten afleveren. Kosovaarse Serviërs trokken zich terug uit lokale besturen, rechtbanken en politie in het noorden van Kosovo.

En vooral: er is nog steeds onenigheid over hoe het zelfbestuur voor de Servische gemeenschap in Kosovo eruit moet zien.

De Kosovaarse regering heeft twijfels bij de overeengekomen Associatie van Servische Gemeenten. Ze vreest dat de Servische regering via deze structuur haar invloed over de Kosovaarse Serviërs zal blijven uitoefenen.

‘Als twee mensen samen muziek maken, overstijgen ze de politieke situatie.’

Wendy Hassler-Forest is bezorgd over ons bezoek. Ook al zijn Musicians Without Borders blij dat de jongeren van de Mitrovica Rock School op de Brusselse podia van Balkan Trafik zullen staan, toch vonden ze het riskant voor de jongeren om zichtbaar in de pers te komen samen met jongeren van de andere kant.

‘Ze zouden er door hun gemeenschap van beschuldigd kunnen worden kant te kiezen voor de anderen. Of multiculturalisme te promoten’, zegt Nicolas Wieërs van Balkan Trafik. ‘Maar de bezoekers van ons festival moeten wel wéten wat er bijzonder is aan deze rockschool. Music Connects, uiteraard. Maar wat verbindt de muziek dan precies? We moeten voor een breed publiek uitleggen wat de betekenis is van culturen samenbrengen in een context van etnische spanningen. En dat doen journalisten.’

Musicians Without Borders vrezen dat juist deze publiciteit zélf kan leiden tot etnische spanning.

‘Wij spreken niet over interetnische dialoog, we doen het gewoon’, zegt Emir Hasani, directeur van de Mitrovica Rock School en zelf lid van een andere minderheid, de Gorani. ‘Als je twee mensen in een band zet, schrijven ze samen muziek en overstijgen ze de politieke situatie. Wij bieden het platform voor mensen om elkaar te ontmoeten via muziek. Dat is genoeg.’

‘Kosovaarse Serviërs en Kosovaarse Albanezen kijken naar verschillende media en luisteren naar tegenovergestelde geluiden van elkaars nationalistische politici. Uitgerekend daarom is er nood aan ontmoeting, om de jongeren via die ontmoeting te versterken tegen vooroordelen.’

‘In muziek drukken jongeren hun emoties en twijfels als jongeren uit, en die zijn universeel. In een muziekgroep moet je samenwerken en komen je gedachten op een ander niveau. Het gevoel dat het mogelijk is om samen iets te creëren, werkt versterkend. Echte relaties bouwen als mensen en vrienden, over de grenzen van de twee gemeenschappen heen, gebeurt zelden in onze stad. Dat doen wij dus wel.’

Op YouTube kan je verschillende nummers beluisteren.

Ik ga later alleen naar Mitrovica om te spreken met Community Building Mitrovica, de organisatie achter de rockschool.

Community Building Mitrovica werd zelf amper twee jaar na de oorlog van 1999 opgericht met middelen van de Nederlandse organisatie Pax, de Amerikaanse en Europese ontwikkelingssamenwerking.

‘Verzoening is: mensen samenbrengen in een veilige ruimte. Met ijsbrekers als koffie of muziek.’

Onderweg zie ik plaatsnaamborden met uitgewiste Servische namen, en veel Albanese vlaggen. In Mitrovica sta ik snel aan de beruchte brug met een koffie die ik betaalde met euro’s.

Aan de Albanese kant staan standbeelden van UÇK-strijders en zelfklevers die oproepen tot boycot van Servische producten. Óp de brug staan maar liefst vijf verschillende eenheden: de Kosovaarse politie en militaire politie, de KFOR van de NAVO, de EU en Italiaanse carabinieri.

Aan de Servische kant wapperen Servische vlaggen, wordt betaald met Servische dinars, rijden auto’s met nummerplaten waarop de Kosovaarse symbolen zijn afgeplakt, en staan muren vol nationalistische pro-Servische en pro-Russische graffiti.

Balkan Trafik had in Mitrovica graag met een kunstenaar een verzoenende muurschildering aangebracht, maar dat is niet gelukt.

In 2022 organiseerde Community Building Mitrovica de eerste editie van het Coffee Festival, op de brug. Met optredens van de etnisch gemengde bands van Mitrovica Rock School.

‘Het was een groot succes, er kwamen 1500 mensen op af’, zegt directrice Aferdita Sylaj Shehu. ‘Dat is heel wat voor een relatief kleine stad, met zo’n verleden. Verzoening is niet zeggen: “verzoen je nu”. Verzoening is: mensen samenbrengen in een veilige ruimte. Met ijsbrekers als koffie of muziek.’

Moet Community Building Mitrovica dan tot in de eeuwigheid de spanningen verzachten die gecreëerd worden door politici en media? ‘Hopelijk niet, door de mensen te veranderen, willen we uiteindelijk ook de politieke situatie te veranderen. Duurzame politieke oplossingen mogelijk maken.’

Het wij-zij gevoel wordt voortdurend gevoed aan beide kanten van de brug.

Sylaj Shehu verwijst naar het wij-zij gevoel dat voortdurend gevoed wordt aan beide kanten van de brug: ‘Ook door de Kosovaarse regering. Die beschouwt de Kosovaarse Serviërs als “zij”, “de anderen”. Niet als volwaardige burgers van Kosovo, maar een soort vijfde colonne van Servië in Kosovo.’

‘Regelmatig krijgen onze Servische collega’s subtiel en minder subtiel te horen dat ze niet bij “ons” horen. Ik antwoord dan steevast dat wij de “ons” zien als alle Kosovaren ongeacht hun etniciteit.’

Eenmaal het wij-gevoel gecreëerd is, door gemeenschappelijke kenmerken te benadrukken, door data uit de geschiedenis te herhalen en te herdenken, door een defensieve trotse reflex op te wekken over zwarte bladzijden in je geschiedenis, wordt het makkelijker om de anderen als ‘anderen’ voor te stellen. En moeilijker om te verzoenen.

Culturele uitwisseling en innovatie

Met de verschijning van vele nieuwe nationale grenzen sinds de val van Joegoslavië is het wij-zij gevoel sterk toegenomen. Maar die nieuwe grenzen hadden ook praktische gevolgen voor kunstenaars, muzikanten en festivals.

‘Vroeger konden muziekgroepen overal in een groot land als Joegoslavië spelen’, zei Emir Hasani. ‘Er waren geen grenzen. Nu zijn er overal zoveel grenzen in een gebied dat één land was. Kan je je inbeelden hoe moeilijk het is voor een band? Al die administratieve formaliteiten, voor hun instrumenten? Het is hel.’

Onze generatie in West-Europa zag grenzen in Europa verdwijnen. Dezelfde generatie in Kosovo heeft grenzen zien verschijnen.

Onze generatie in West-Europa zag grenzen in Europa verdwijnen. Onze bewegingsvrijheid is toegenomen. Dezelfde generatie in Kosovo heeft grenzen zien verschijnen. Hun bewegingsvrijheid is afgenomen. Dat leidde in Kosovo tot een breed gedeeld gevoel van achteruitgang.

Daar komt nog eens bij dat Kosovaren nog altijd een visum moeten aanvragen om naar de EU te mogen reizen. Nochtans heeft elke Kosovaar familie in de EU. 20% van het bruto binnenlands product van Kosovo komt van geld dat de Kosovaarse diaspora in het buitenland terugstuurt.

‘Kosovo is een openluchtgevangenis. Sinds dertig jaar kunnen mijn vrienden en familie me niet bezoeken in België’, zegt de Kosovaarse Belg Ilir Sefa die in Brussel de frituur Master Frites uitbaat.

‘De EU heeft ons 23 jaar geïsoleerd gehouden’, zegt Donjeta Mejtani van Manifesta. ‘We vervullen de voorwaarden nu al jarenlang en nog steeds kregen we geen visumliberalisering. Kosovaren zijn sceptisch geworden tegenover al die niet-nagekomen beloftes. Veel mensen zeggen: ik geloof het niet meer, maar als de visumliberalisering er is, zeg het me en dan koop ik een ticket en ben ik weg.’

Mejtani brengt ons naar het centrale plein van Pristina. We staan voor het Grand Hotel.

‘Mijn ouders vertelden me over de bloeiperiode van dit hotel, en dat die samenviel met de periode waarin zij vrij en makkelijk konden reizen. Ik, de volgende generatie, ken het hotel alleen als verwaarloosd door oorlog, privatisering en corruptie. En die periode valt samen met onze isolatie van 23 jaar.’

‘Als mijn ouders naar dat hotel kijken, worden ze nostalgisch. Als ik ernaar kijk, denk ik aan de achteruitgang van Kosovo in één generatie tijd.’

Ook Përparim Rama, de burgemeester van Pristina, is duidelijk. ‘Visumliberalisering is nodig. Ik wil van Pristina een belangrijk cultureel centrum maken. Maar kunstenaars en andere culturele actoren moeten kunnen reizen, om ambassadeurs te zijn voor ons land en om inspiratie voor innovatie op te doen.’

‘De EU heeft ons 23 jaar geïsoleerd gehouden. Kosovaren zijn sceptisch geworden tegenover al die niet-nagekomen beloftes.’

‘Wij willen partnerschappen aangaan met andere steden in de EU. Maar een partnerschap, dat is niet zomaar een papier ondertekenen. We willen reizen, met onze sportteams, muzikanten, kunstenaars,…’

Balkan Trafik is zélf een bijzonder product van zulke uitwisseling. Nicolas Wieërs kwam in 2002 in Pristina op het idee om zo’n festival op te richten na een ontmoeting met Ilir Sefa. Door de regelmatige uitwisselingen leerde Wieërs de diversiteit van de regio beter begrijpen.

Daarom klinkt het ook zo poëtisch op de website van Balkan Trafik: ‘De nieuwe generatie in deze landen kijkt vooral naar Europa. Ze hopen dat een cultureel evenement als het onze een baken kan blijven in de schaduw van de politieke meanders.’

Veel Kosovaarse ogen zijn alvast op België gericht: de visumliberalisering voor Kosovo zou er eindelijk komen in januari 2024 onder het Belgische voorzitterschap van de EU.

De zeventiende editie van het Balkan Trafik! Festival vindt plaats van 27 april tot 29 april 2023.