Journalistiek zonder journalisten: de nagel aan de doodskist van de democratie

op 19 maart organiseert minister-president Kris Peeters een Staten-Generaal voor de media. We vragen hem met klem om de dramatische koers die Vlaamse mediaconcerns hebben ingezet serieuzer te nemen dan hij tot nog toe heeft gedaan. Het laatste restje kwaliteitsjournalistiek in Vlaanderen dreigt te verdwijnen, helemaal volgens de ‘logica’ van de vrije markt. We roepen de Vlaamse regering op om concrete stappen te zetten en een kritische, pluriforme, onafhankelijke kwaliteitsjournalistiek in Vlaanderen levensvatbaar te houden en te versterken.
Mijnheer Peeters, het is vijf voor twaalf. Het zou in de crisis die de Vlaamse media treft van slecht bestuur getuigen mocht de Staten-Generaal een maat voor niets worden. Iedereen met een democratische instelling weet dat een gedegen journalistieke waakhond cruciaal is voor het goed functioneren van onze samenleving. Het gaat helaas snel achteruit met die Vlaamse waakhond. Er is sprake van vervlakking van het nieuws, met almaar meer aandacht voor trivia, sensatie en vermaak. Er is steeds minder ruimte voor onderzoeksjournalistiek, voor buitenlands nieuws en voor de controlerende functie die de journalist op verschillende bestuursniveaus dient uit te oefenen.
Uit internationaal onderzoek blijkt dat een groot deel  van de nieuwsberichten afkomstig is van persagentschappen en PR-bureaus. Deze voor uitgevers goedkope nieuwsstroom wordt nog amper geverifieerd. En zo gaan de media die dat model volgen meer en meer op elkaar lijken. Om kranten dan toch een eigen gezicht te geven, wordt ruimte voorzien voor opiniestukken die specialisten en andere opiniemakers gratis aanleveren.
Wel of geen kwaliteit heeft logischerwijs te maken met het aantal journalisten dat de redacties bevolkt. We beperken ons tot de dagbladen waar momenteel harde klappen vallen. Kijken we niet naar de kwaliteit van die journalisten, maar louter naar de aantallen, dan zien we al een groot verschil tussen Nederland en Vlaanderen. Bij De Standaard werken nu nog 90 journalisten, bij De Morgen 80. Ter vergelijking: bij kwaliteitskrant NRC Handelsblad en bij De Volkskrant zit men op ruim 200 redacteurs. Terwijl de redacties in Vlaanderen reeds dun zijn bevolkt, willen de meeste mediahuizen “door de crisis” binnenkort een hoop banen schrappen (Bij DM en DS respectievelijk 26 en 60). Het is duidelijk dat die volgehouden marktlogica de kwaliteit van de dagbladen uitholt. Soortgelijke evoluties spelen ook bij de publieke televisie en radio.  
Uit recent wetenschappelijk onderzoek van de Arteveldehogeschool bleek dat een derde van de Vlaamse journalisten nu al een grote kans heeft om door de uitoefening van zijn of haar beroep een burnout op te lopen. Daarvan heeft 10% al symptomen die overeenstemmen met een klinische burnout (tegenover 4% bij de werkende bevolking). Dit cijfer is hoog vergeleken met andere beroepsgroepen. Het onderzoek kwam er omdat van op de werkvloer van Vlaamse redacties al vele jaren signalen kwamen van stijgende werkdruk, gezondheidsklachten en burnout. Ook Amerikaans onderzoek wees reeds op verhoogde burnoutscores bij krantenjournalisten.
Terwijl journalisten op chronische wijze aan stress worden blootgesteld, is het gros van de uitgevers niet met een antistressbeleid bezig. Al met al ‘een tijdbom onder de redacties, want’, zo stellen de onderzoekers, ‘problemen met burnout hebben gevolgen voor de kwaliteit van het journalistieke werk én dus voor de waakhondfunctie van de pers.’
Mark Deuze, hoogleraar journalistiek aan de universiteit van Leiden schreef onlangs dat ‘een journalistiek zonder journalisten de nagel aan de doodskist betekent van de democratie.’ De principiële vraag die tijdens de Staten-Generaal beantwoord moet worden is deze:  vinden Vlaamse uitgevers, directies en hoofdredacties wel of niet dat media een controlerende kernfunctie hebben in de democratie. Als het antwoord bevestigend is, betekent dit dat dit werk met voldoende ernst en oog voor kwaliteit moet gedaan worden. Het huidige model van de Vlaamse uitgevers leidt tot kwaliteitsverlies. De daling van kwaliteitsvolle bijdragen gaat gepaard met een daling van het vertrouwen in de media én in de journalisten. In Vlaanderen kunnen we het ons niet permitteren om machteloos toe te kijken. Er staat veel op het spel.
Mijnheer Peeters, u herinnerde er ons onlangs nog eens aan dat de uitgevers geen tussenkomst en zeker geen geld van de overheid vragen en u dus min of meer machteloos zou zijn. Maar er is wel degelijk veel dat u en de politiek op Vlaams én federaal niveau  kunnen doen. Dit zijn tien adviezen om het tij te keren: 

1. Beperk de mediaconcentratie. België is zowat het enige West-Europese land dat géén wettelijke beperking heeft van mediaconcentratie. In Nederland is er een concentratieregeling voor verschillende media. Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk hebben nog strengere regels. Een wetgevend initiatief is geboden.
2. Voor een arbeidsintensieve sector als de media ligt een loonlastenverlaging voor de hand. Wat voor de automobielsector kan, moet voor de Vierde Macht ook kunnen.
3. Koppel de loonlastenverlaging en andere mediasteun aan specifieke kwaliteitseisen omtrent de organisatie van redacties. Op basis van kwaliteitscriteria is het mogelijk om media een kwaliteitsbonus te geven. Concreet betekent dit dat uitgevers gevraagd kunnen worden te investeren in ‘feitencontroleurs of ‘fact checkers’ die nagaan of de gegevens in een artikel correct zijn. Uitgevers kunnen gevraagd worden te investeren in een professionele research desk waardoor journalisten meer diepgravende, correctere en originele items kunnen brengen. Gespecialiseerde researchers kunnen balansen en jaarrekeningen duiden of interpreteren; ze hebben ook zicht op de wetenschappelijkheid van een enquête en kunnen causale verbanden traceren die anderen niet zo snel vinden. Zo’n taskforce vraagt specialisatie en dus opleiding. Die is bij ons nagenoeg afwezig. De Vlaams-Nederlandse Vereniging van Onderzoeksjournalisten (VVOJ) organiseert nochtans jaarlijks cursussen en conferenties met heel wat van deze CAR-technieken (Computer Assisted Reporting).  
4. Financier vervolgonderzoek naar burnout, alsook het invoeren van een stresspreventiebeleid. Volgens de nieuwe onderzoeksdata moet de werkdruk van journalisten naar omlaag door de invoering van de vierdagenweek, minder avond- en weekendwerk, meer recuperatie, en bijscholing. Voer een pleidooi voor de introductie van de vierdagenweek.
5. Stimuleer de introductie van flexibele werkvormen. Hopelijk slagen hierdoor meer vrouwelijke én mannelijke journalisten erin om werk en gezin te combineren. Die combinatie ligt nu moeilijk. Vandaag is de journalist nog altijd doorgaans een man. In de mediawereld delen hoofdzakelijk mannen de lakens uit. Vrouwen verdienen er ook minder dan mannen. Zie erop toe dat de uitgevers actief werk maken van een gelijke kansenbeleid.
6. Investeer in de bijscholing van alle Vlaamse journalisten, gesalarieerde journalisten én freelancers.  Hoewel de Vlaamse overheid de uitgevers al jaren (1 miljoen euro in 2008) betaalt voor bijscholing van journalisten, komt daar in de praktijk weinig van terecht. Zorg er samen met de VVJ voor dat met dit geld alle journalisten (inclusief freelancers) van bijscholing kunnen genieten. 
7. Investeer bijkomend in wetenschappelijk onderzoek naar de kwaliteit van de nieuwsvoorziening en van het journalistieke proces. Zonder objectieve wetenschappelijke gegevens is het moeilijk om gefundeerd over de media of de journalistiek te discussiëren.
8. Verhoog het budget van het Fonds Pascal Decroos. Het FPD bevordert reeds tien jaar heel concreet en succesvol hoogstaande journalistieke projecten. Maar het FPD moet het doen met een jaarbudget van 250.000 euro (waarvan de helft voor beurzen). Ter vergelijking: de Nederlandse zusterorganisatie heeft een jaarbudget van 4,5 miljoen euro. Investeer ook in het op gang komen van grensoverschrijdende Europese onderzoeksjournalistiek.
9. Zie erop toe dat de benoeming van de hoofdredacties wordt gekoppeld aan een gekwalificeerde meerderheid van de redactie. Uitgevers zouden zich er toe moeten verbinden om de benoeming van de hoofdredactie afhankelijk te maken van een gekwalificeerde meerderheid van de redactie. De overheid kan een wettelijk kader creëren om zo’n sluitende procedure in de redactiestatuten te gieten, op de strikte naleving toezien en overtredingen sanctioneren.
10. De Vlaamse regering zou de aanstelling van een met wettelijke bevoegdheden voorziene ombudsman of ombudsvrouw – ingevuld door ervaren (al dan niet afgedankte) journalisten bij elk medium verplicht kunnen maken en deze financieren. Het vertrouwen in journalistiek is fors geërodeerd. Verantwoording en openheid kan dat deels herstellen. De ombudsman/ombudsvrouw is een functie die bij Nederlandse kranten volstrekt normaal is en die zelfkritiek en het vertrouwen in de media vergroot.
zie ook: www.mediakritiek.be

• Pol Deltour ( nationaal secretaris ABBVV en VVJ)
• Ides Debruyne 
• Monika van Paemel (schrijfster)
• Dirk Voorhoof (professor mediarecht, UGent)
• Katlijn Malfliet (professor, voorzitster Nederlandstalige Vrouwenraad)
• Prof. Mia  Leijssen (hoogleraar en psychotherapeute, KU Leuven)
• Paul Goossens (journalist)
• Paul Huybrechts (publicist)
• Daniel Biltereyst (professor communicatiewetenschappen, UGent)
• Anne-Mie van Kerckhoven (kunstenares)
• Peter Adriaenssens (professor kinderpsychiatrie, KU Leuven)
• Hans De Witte (professor arbeidspsychologie, KU Leuven)
• Gerard Alsteens (GAL)
• Nora Theys (kunstenares)
• Marleen Teugels (lector-journaliste Arteveldehogeschool)
• Patrick De Witte (journalist/programmamaker)
• Pascal Verbeken (journalist Humo, auteur)
• Tom Naegels (schrijver)
• Gaston Durnez (schrijver)
• Margo Smit (voorzitter VVOJ)
• Luckas Vander Taelen (documentairemaker)
• Marijs Geirnaert (directeur VAD)
• David van Reybrouck (publicist)
• Bart Staes (Europees parlementslid Groen!)
• An Hermans (professor emeritus KU Leuven, voorzitster CD&V Senioren)
• Francy van der Wildt (burgemeester SP.A, gewezen voorzitster Vrouwenraad)
• Prof Jan Steyaert (hoogleraar biochemie Vrije Universiteit Brussel)
• Johan Swinnen (professor kunstgeschiedenis - VUB en Artesis Hogeschool)
• Prof. Dr. Tom Decorte (prof. strafrecht en criminologie UGent)
• Christine Jacobs (docent bemiddeling, KU Leuven)
• Alison Woodward (professor politieke en sociale wetenschappen, VUB)
• Lea Maes (professor in Health Promotion UGent)
• Michaël Opgenhaffen (docent journalistiek, Lessius University College in Antwerpen)
• Marc Goethals (cardioloog, Onze-Lieve-Vrouwziekenhuis Aalst)
• Gie Goris (hoofdredacteur MO*)
• Bart Caron (Vlaams parlementslid Groen!)
• Annemie Peeters (Directeur VIGeZ)
• Kris Humbeek (hoogleraar moderne Nederlandse literatuur, Universiteit Antwerpen)
• Dr Marc Roelands (diensthoofd Wetenschappelijk Instituut Volksgezondheid)
• Gert Dooreman (graficus)
• Walter Zinzen (journalist)
• Lambrecht Patrick (coördinator ESPAD Belgium)
• Caroline Andries (professor VUB)
• Dirk Sterckx (Europees parlementslid Open VLD)
• Ivo Belet (Europees parlementslid CD&V)
• Joris van Parys (auteur)