Gezinshereniging: ‘De stress, onzekerheid en het wachten zetten levens on hold’

De wet lijkt op het eerste gezicht helder: vluchtelingen hebben het recht om met hun gezin te worden herenigd. Maar tussen die wet op papier en de ervaring van vluchtelingengezinnen gaapt een diepe kloof. Dat spanningsveld legt onderzoeker Pascal Debruyne op tafel in zijn pas verschenen boek Gezinshereniging onder druk. ‘Een beleid dat mensen doet struikelen, leidt tot een samenleving die in haar geheel verliest.’

‘Ik heb mijn familie drieënhalf jaar niet gezien, mijn dochtertje. Toen ik Syrië verliet, was ze een jaar en vier maanden, maar nu is ze vijf jaar oud. Ik zie mijn dochter opgroeien en opgroeien. Papa via internet. Het is niet echt papa. Soms als ze mensen bezoekt, vraagt ze waarom ze een papa hebben en waarom zij geen papa heeft.’

‘Het doet me altijd pijn. Soms huil ik, soms bid ik voor God, soms spreek ik via internet, maar in Syrië is het heel erg. Als ik met mijn dochter spreek, maak ik screenshots om het op te slaan. Het is een hard leven.’

Hoeksteen

‘Het gezin is de hoeksteen van de samenleving.’ Het waren de woorden van CD&V-voorzitter Sammy Mahdi op VRT, naar aanleiding de stigmatiserende manier waarop er over thuiswerkende moeders en vaders wordt gesproken. ‘Het wordt onderschat welke taken ze opnemen’, vulde hij aan.

De cijfers over gezinshereniging van vluchtelingen zijn behoorlijk stabiel. Het gaat jaarlijks amper over twee- tot drieduizend mensen.

Maar de woordelijke vanzelfsprekendheid waarmee gezinnen, moeders en vaders met hand en tand worden verdedigd, staat op gespannen voet met ‘de praat en daad’ ten aanzien van vluchtelingengezinnen. Terwijl Belgische gezinnen als hoeksteen van de samenleving worden gezien, komen vluchtelingengezinnen eerder ‘in’ de hoek van de samenleving terecht.

De cijfers over gezinshereniging van vluchtelingen zijn behoorlijk stabiel. Het gaat jaarlijks amper over twee- tot drieduizend mensen. Toch lijken ze een symbool geworden, dat wordt uitvergroot met allerlei metaforen, alsof het gaat over een vloedgolf die ons overspoelt. Het is de voorzet voor politieke pleidooien om gezinshereniging te verstrengen.

De kloof tussen de feitelijke praktijk en die politiek gefabriceerde perceptie is diep. Het beleid wordt dagelijks geschoeid op leest van electorale groepen, met een reeks drempels op administratief, juridisch, institutioneel en financieel niveau tot gevolg.

Grote emotionele en financiële schade

De effecten van die politieke keuzes laten zich voelen: mensen op de vlucht die in tijd en ruimte lang uiteen worden gehouden, wiens levens on hold staan, wiens toekomst vastloopt in het hier en nu, die langdurig op hun naasten en geliefden moeten wachten. En wie ter plaatse trappelt, kan weinig tot niet aan een toekomst bouwen.

Wie ter plaatse trappelt, kan weinig tot niet aan een toekomst bouwen.

Op een beleid dat onzekerheid in het DNA inschrijft, bouw je geen toekomst uit. Dat is waar de kostprijs van dit beleid bovendrijft: op menselijk vlak is er de mentale schade bij ouders en kinderen.

Daarnaast is er de financiële schade voor de hele samenleving. Er zijn de enorme schaduwkosten om gezinsleden op te vangen tijdens en vooral na gezinshereniging, zowel op mentaal vlak als op het vlak van gezinsondersteuning. Wie lang uiteen is, is vaak vervreemd. Maar evengoed zijn er de enorme investeringen die nodig zijn om mensen door het doolhof van rechten te loodsen. Een gebrek aan sociale mobiliteit is daarvan het gevolg.

Integratie op de helling

Lang gescheiden zijn zorgt voor schade in het functioneren van het hele gezin, maar ook de impact op de integratie van het gezin wordt op de helling gezet.

Verdriet bij afwezigheid van familie verminderen het vermogen van een individu om te functioneren.

UNHCR, de vluhtelingenorganisatie van de Verenigde Naties, stelt in haar nota A new beginning: refugee integration in Europe: ‘De scheiding van gezinsleden beïnvloedt het vermogen om een taal te leren, om een vorming of scholing te volgen, om te onderhandelen over bureaucratische kwesties en paperassen, om werk en huisvesting te zoeken en om vriendschappen op te bouwen. Blijvende isolatie en verdriet bij afwezigheid van familie verminderen het vermogen van een individu om te functioneren.’

Eerder benadrukte de vluchtelingenorganisatie van de Verenigde Naties dat gezinshereniging een belangrijk element is voor de integratie van personen die internationale bescherming genieten in hun gastsamenlevingen. Ze verwijst in het bijzonder naar de potentiële rol van familieleden bij het bevorderen van de soepelere en snellere integratie van vluchtelingengezinnen, aangezien zij het sociale ondersteuningssysteem van vluchtelingen kunnen versterken.

Leven staat on hold

Al het wetenschappelijk materiaal wijst op dezelfde problematiek. De bewuste beleidsobstructies en -drempels die worden ingebouwd, zorgen voor lange periodes waarin gezinsleden gescheiden zijn. Dat heeft een negatieve impact op alle levensdomeinen die we onder de noemer integratie plaatsen. Het gaat niet alleen om onderwijscarrières en leertrajecten, ook over trajecten naar werk, vrije tijd en welzijn.

In een paper Out there on your own: absence of the spouse and migrants’ integration outcomes bewijst de Duitse onderzoeker Friedrich Gerd Poeschel welke financiële impact gezinshereniging heeft op zowel het type tewerkstelling als het inkomen. Het is de stress, de onzekerheid en het wachten dat levens on hold zet en investeren in de toekomst afremt.

‘De paper constateert dat migranten van wie de echtgenoot afwezig is, meer werken – zowel in termen van hogere arbeidskansen als hogere werkuren – en migranten die pas na enige vertraging met hun echtgenoot zijn herenigd, een lagere loongroei ervaren. Ik interpreteer dit als bewijs voor een grotere focus op de korte termijn: zolang de hereniging met de echtgenoot nog niet heeft plaatsgevonden, kan de migrant er niet al te zeker van zijn dat hij meer dan een tijdelijke migrant is’, stelt Poeschel.

‘Deze onzekerheid impliceert een kortere verwachte verblijfsduur – het maakt de migrant een tijdelijke migrant. Als gevolg daarvan richten migranten zich op werk op de korte termijn en verwaarlozen ze investeringen die op de langere termijn zouden lonen, met name in menselijk kapitaal dat specifiek is voor het gastland.’

Wetenschap versus politiek

Die studie van Poeschel staat niet alleen. Er is een hele reeks studies op basis van kleine steekproeven, die de stress benadrukken die migranten doorstaan terwijl ze gescheiden zijn van hun familie.

Dit wetenschappelijke materiaal wordt zonder veel gedraal opzijgezet door beleidsmakers.

Op basis van een onderzoek onder 165 vluchtelingen die werden hervestigd naar de Verenigde Staten, concluderen de onderzoekers dat gezinsscheiding een belangrijke bron van stress is die de geestelijke gezondheid van vluchtelingen kan beïnvloeden. Susan Caplan voerde een meta-analyse uit van studies over recente Spaanse immigranten in de Verenigde Staten. Volgens de analyse is de bron van stress die het vaakst door migranten wordt genoemd, hun onvermogen om zich te herenigen met hun familie.

Onlangs hebben Duitse onderzoekers de effecten van gezinsscheiding op stressniveaus en welzijn bevestigd, met behulp van een relatief grote steekproef van vluchtelingen in Duitsland. Op basis van 44 vluchtelingenfamilies in het Verenigd Koninkrijk stelt een gezamenlijk rapport van de Refugee Council en Oxfam dat vluchtelingen die zich niet kunnen herenigen met familieleden stress doorstaan en soms psychische problemen ontwikkelen. Het suggereert ook dat deze vluchtelingen zich niet kunnen concentreren op taalcursussen en geconfronteerd worden met lasten die vroeger werden gedeeld met anderen.

Tot zover de opsomming van hoeveel wetenschappelijk materiaal het belang van gezinshereniging benadrukt, en de impact ervan op de integratie van gezinnen. Dat wetenschappelijke materiaal wordt zonder veel gedraal of erkenning, opzijgezet door beleidsmakers.

Schaduwkosten zijn enorm

De schade blijft niet beperkt tot de integratietrajecten van deze gezinnen. Ook de schaduwkosten zijn enorm. Daarmee bedoel ik de publieke middelen die geïnvesteerd worden, om recht te trekken wat er doorheen de procedure gezinshereniging misloopt.

Ik denk aan de sociaalpsychologische bijstand, de sociale interventies in gezinnen, de gemiste kansen van gezinsleden – vooral bij minderjarigen – op het vlak van onderwijs en werk, maar evengoed alle problemen die te maken hebben met financiële kwesties (schulden bijvoorbeeld) of wonen (dak- en thuisloosheid door uithuiszetting omwille van overbewoning of een onbewoonbaarheidsverklaring).

Daarnaast zijn er de tientallen interventies die vaak per dossier nodig zijn bij gezinshereniging door allerlei hulpverleners, bij de Dienst Vreemdelingenzaken, de ambassades en diensten burgerlijke stand van de gemeentes en steden.

Niemand wint, aan gene zijde

Ik zag en hoorde gedurende vier jaar onderzoek vluchtelingengezinnen met een ongeziene veerkracht, zowel bij volwassenen als bij minderjarige vluchtelingen. Het is moeilijk je de trajecten van vluchtelingen voor te stellen, alle empathische inspanningen ten spijt.

De verhalen van gezinnen en minderjarige vluchtelingen kruipen onder je huid.

De tocht naar hier, op zoek naar internationale bescherming, gevolgd door de gezinshereniging met de echtgenoot, kinderen, ouders en broers en zussen spreken tot de verbeelding. En de verhalen kruipen onder je huid. Daar hoef je geen onderzoeker voor te zijn, gewoon een mens, een ouder, dochter of zoon, broer of zus van iemand.

De vele drempels die mensen over moeten, zorgen ervoor dat wat op papier een recht is, in de praktijk al te vaak wordt ondermijnd. Ik noem het in het boek ‘een Potemkindorp’, naar analogie met het dorp van bordkarton dat een tijdelijke opstelling was in de Krim, gebouwd door de Russische staatsman Grigory Potemkin voor tsarina Catharina om haar te overtuigen dat de regio er voortvarend bij lag. Dat is niet los te koppelen van het gevoerde beleid dat politiek wordt vormgegeven.

Als dit boek één oproep lanceert, dan wel voor een ander beleid. Gezinsbeleid voeren in tijden van superdiversiteit vraagt keuzes maken gebaseerd op humanitaire principes, rechtsprincipes en voor een aanpak die bijdraagt aan de sociale mobiliteit van vluchtelingengezinnen.

Een beleid dat mensen doet struikelen door in elkaar samenhangende fases van het verwerven van verblijfsrecht en integratie, leidt tot een samenleving die in haar geheel verliest. En dat ondanks het transnationaal sociaal werk dat veel eerstelijnswerkers al bricolerend opzetten om deze gezinnen te flankeren in hun streven het recht op papier om te buigen naar rechten in de praktijk.

Het onderzoek en boek maken duidelijk dat er nu niemand wint, aan gene zijde.

Gezinshereniging onder druk. Transnationaal sociaal werk door onderzoeker Pascal Debruyne. Uitgegeven door EPO (2024), 280 blz.