‘De positie van Poetin is niet verzwakt, hij staat sterker dan ooit’

Wagnerleider Jevgeni Prigozjin deed in juni een mars op Moskou en moest die muiterij bekopen met zijn leven. Wat nu met Wagner? En waarom houdt het Kremlin een eigen privémilitie in stand? ‘Poetin heeft nood aan een groep onverschrokken en wapenlievende vrijbuiters’, stelt Rusland- en Oost-Europa-experte Katlijn Malfliet.

Niemand leek eraan te twijfelen: dit was een poging tot staatsgreep, toen Jevgeni Prigozjin eind juni met daverend militair geweld van Rostov naar Moskou oprukte.

Zijn uitzinnig geschreeuw tegen de Russische minister van Defensie Sergej Sjojgoe en de opperbevelhebber van het leger Valeri Gerasimov ging de hele wereld rond. Zelfs toen de zogenaamde couppoging mislukt bleek, concludeerden politiek journalisten en Ruslandwatchers unisono: Poetin kwam verzwakt uit dit gebeuren, de macht van de Russische president had een flinke deuk gekregen.

Nochtans was Poetin erin geslaagd om de oprukkende Wagnertroepen op een ruime afstand van Moskou te stoppen.

Hij kon de Wagnergroep de facto ontmantelen door aan de huurlingen de keuze te geven om zich in te lijven bij het reguliere Russische leger of zich te laten verbannen naar Belarus. Daar bood een president Loekasjenko zowel hun leider Prigozjin als diens trawanten onderdak. Van daaruit konden de Wagnerhuurlingen opnieuw de Poolse grens belagen, een dreiging voor het al zo getergde Europa.

De zaak van de ‘mars op Moskou’ zou wel onderzocht worden, en wachtte volgens Poetin de schuldigen een gepaste berechting, maar zo’n onderzoek vraagt tijd.

Het ware verhaal zullen we waarschijnlijk nooit kennen. Maar duidelijk is: de positie van Poetin is niet verzwakt, hij staat sterker dan ooit.

Poetin liet de Wagnerbaas nog twee maanden op vrije voeten rondlopen. Die dook intussen op in Belarus, in Sint-Petersburg in de marge van de topontmoeting met de Afrikaanse landen, en laatst nog in een dor zandlandschap, dat deed vermoeden dat hij zich in Afrika bevond. Maar nu zou Prigozjin dus, samen met andere leidinggevenden van de Wagnergroep, omgekomen zijn in bij de crash van een eigen privévliegtuig. Een vergeldingsactie dus, op bevel van Poetin, uitgevoerd door de Russische geheime diensten?

Het ware verhaal zullen we waarschijnlijk nooit kennen. Maar een aantal zaken werden intussen duidelijk: de positie van Poetin is niet verzwakt, hij staat sterker dan ooit. De toekomst van de Wagnergroep is onzeker. En de Russische binnenlandse en buitenlandse dreiging is verhoogd, wat Poetin goed uitkomt en het Westen ten zeerste moet verontrusten.

Wagner en het Kremlin

Prigozjin beklemtoonde dat hij niet optrok tegen Poetin maar tegen de gevestigde politieke en militaire orde. Die slaagde er niet in om de Wagnergroep van voldoende wapens en militie te voorzien voor hun strijd in Oekraïne. En dat hoewel de Wagnergroep had bewezen dat zij veel efficiënter – maar ook meedogenlozer –  kon optreden dan het gewone Russische leger. In Oekraïense steden als Bachmoet, maar ook in landen als de Centraal-Afrikaanse Republiek, Mali en Soedan.

De Wagnermilitie had haar sporen al verdiend voor haar coming-out na de invasie in Oekraïne: in Syrië, Libië en diverse Afrikaanse landen. Maar dan als privémilitie, zonder officiële banden met het Kremlin.

In die landen sloot Prigozjin duistere contracten met plaatselijke leiders, over militaire steun in ruil voor ontginningslicenties in hun talrijke mijnen met zeldzame grondstoffen, diamanten en edele metalen. En zo kreeg Rusland, via bendes die moordden en verkrachtten, voet aan de grond in tal van westerse ex-kolonies, zoals onlangs nog in Niger aan het licht kwam.

In een eerste publieke reactie vanuit het Kremlin op de Wagnermuiterij liet Poetin zich ontvallen dat de militie door het Kremlin werd gefinancierd. De Russische staat zou alleen al van mei 2022 tot mei 2023 een miljard dollar hebben uitgegeven aan salarissen en bonussen van de Wagner-huurlingen. Speelden het Kremlin en de Wagnermilitie dan toch op één of andere manier onder hetzelfde hoedje? Was Poetin dan het hoofd van een maffiastaat?

Soms is het goed om ver terug te gaan in de geschiedenis om iets meer te begrijpen van de Russische politieke mysteries.

Het is schrijnender dan dat. De Wagnergroep had een onmisbare rol in de Russische duale staat (de officiële politieke instellingen en daaronder het cliëntelistisch netwerk). Net die dualiteit maakt de Kremlinpolitiek zo robuust.

De oligarch Prigozjin is te situeren in de onderlaag van die dubbellagige politieke structuur (zie ook mijn boek Poetinisme. Een Russisch fenomeen). Die grijze ondergrondse zone is bevolkt door oligarchen en siloviki, die Poetins dienstadel uitmaken.

Een eigen hofhouding

Soms is het goed om ver terug te gaan in de geschiedenis om iets meer te begrijpen van de Russische politieke mysteries. In januari 1565 stelde Ivan de Verschrikkelijke, bekend als de eerste Tsaar van Rusland, eisen aan de bojaren (de Russische feodale aristocratie, vergelijkbaar met ridders in West-Europa, red.) en de geestelijkheid. Hij eiste het recht op om weerspannigen en verraders naar goeddunken te straffen en een eigen “hof” of hofhouding (opritsjny dvor) in te richten, met eigen bojaren, eigen troepen en eigen land.

Over de betekenis van deze opritsjnina is veel geschreven. De Moskouse vorst in de 16de eeuw was weliswaar een absolute monarch geworden, zo beklemtoonde de historicus Vasili Klioetsjevski, maar voor het bestuur van het rijk was hij aangewezen op een aristocratie, de zemtsjina. Die vervulde weliswaar de normale bestuurlijke taken, maar hield de voorst ook in een knellende greep.

Niet alleen voelde hij zich daardoor voortdurend bedreigd, maar die officiële structuur was vooral niet wendbaar genoeg om zijn politieke ambities waar te maken. Hij besloot aan het bestaande bestuur niets te veranderen, maar zichzelf vrijheid en snelheid van handelen te verschaffen met behulp van een afzonderlijk hof.

De opritsjnina fungeerde als staat in de staat en bestond uit vertrouwde en gehoorzame dienaren, die de tsaar ook zouden helpen op te treden tegen het verraad dat hij overal vermoedde.

Dit aparte hof werd al snel een instrument van terreur. De tsaar liet zijn opritsjniki landgoederen plunderen, families uitmoorden en bojaren ombrengen die hoogverraad zouden hebben gepleegd. De Wagnergroep is zo’n aparte hofhouding, die Poetin zeker sinds 2014 heeft bijgestaan in zijn groeiende politieke ambitie.

De meedogenloze tsaar

De Wagnermuiterij diende de zaak van de Russische heerser, een politiek profiel dat Poetin heeft aangenomen sinds de invasie in Oekraïne.

Niemand geloofde dat Rusland in staat zou zijn om  een krachtig signaal uit te zenden, naar zijn eigen bevolking en naar de wereld, met dat hele, uitvoerig in beeld gebrachte gebeuren – en dan nog wel temidden van het oorlogsgewoel in Oekraïne. Niemand geloofde dat het Kremlin de Wagnermuiterij in scene kon laten zetten als een pantomime, met een dubbel doel. De eigen bevolking, die haar geschiedenis goed kent, zou begrijpen dat Poetin zijn hellehond even had uitgelaten, maar dat die op tijd door zijn baas weer werd binnengeroepen.

Poetin heeft nood aan een groep onverschrokken en wapenlievende vrijbuiters, die hij flexibel kan inzetten om zijn grote doelen te verwezenlijken.

De Russische president, die zich sinds de invasie in Oekraïne ontpopte tot een nietsontziende politieke leider, bevestigde zichzelf hiermee als heerser of tsaar. Hij had ook een boodschap voor de internationale wereld: wie na de afzetting van Poetin (als gevolg van zo’n vermaledijde coup) aan de macht zou komen, kan Rusland nog veel gevaarlijker maken op het wereldtoneel, niet in het minst als kernmacht.

Poetin heeft zo’n persoonlijke hofhouding nodig voor het uitzetten van zijn langetermijnstrategie om Rusland opnieuw op de wereldkaart te zetten. Maar dat hof hoeft niet noodzakelijk te worden geleid door Prigozjin, en het hoeft niet noodzakelijk Wagner te heten.

Hij heeft nood aan een groep onverschrokken en wapenlievende vrijbuiters (ook de kozakken zijn in het Russische verleden in die rol opgedoken), die hij flexibel kan inzetten om zijn grote doelen te verwezenlijken. Zal de presidentiële garde het nu overnemen? Krijgt Wagner een andere naam en een andere leider?

Eén ding is zeker: Poetin heeft zijn opritsjnina (of zelfs meerdere daarvan) nodig, zeker nu hij de gedaante heeft aangenomen van een meedogenloze tsaar, Ivan de Verschrikkelijke achterna.

Katlijn Malfliet is emeritus hoogleraar van de KU Leuven en gaf jarenlang college over recht, politiek en maatschappij in Rusland en Centraal- en Oost-Europese staten. Ze is ook lid van de onderzoeksgroep Rusland en Eurazië van het Leuvens Instituut voor Internationale en Europese Studies (LINES). In 2018 verscheen van haar hand het boek Poetinisme. Een Russisch fenomeen.