In Oost-Oekraïne is het schieten gestopt. Hoe moet het nu verder?

Vanaf de weg naar de Oost-Oekraïense stad Donetsk zijn ze niet te zien. Links moeten de pro-Russische rebellen zitten, rechts het Oekraïense leger. Ze hebben zich verstopt in de bossen, achter heuvels, terwijl hun wapens zwijgen als gevolg van een wapenstilstand. De weg zelf is een ravage: kogelgaten in de bewegwijzering, vangrails zijn ingedeukt en verwrongen en het asfalt is kapotgereden door tanks.

In zijn werkkamer in Kiev luistert Andrej Jermolajev gretig naar mijn bevindingen uit de door pro-Russische rebellen uitgeroepen Volksrepubliek Donetsk. ‘Ik heb geen waarnemingen daar, geen indrukken. Geen contacten. Daarom is het interessant om u te zien’, zegt hij. Juist het gebrek aan contact tussen de Oekraïense regering en de separatisten zit hem dwars. Momenteel heeft Kiev niets in te brengen in het deel van de Oost-Oekraïense regio Donbass, waar naast de Volksrepubliek Donetsk ook die van Loehansk is uitgeroepen.

Daarom moet er gepraat worden tussen beide kampenTony van der Togt: ‘In het kader van het Minsk-akkoord wordt op een lager niveau al gesproken tussen de rebellen en oud-president Leonid Koetsjma als vertegenwoordiger van Kiev. Rusland zit ook aan tafel. Hier onderhandelen ze het Minsk-akkoord verder uit. Vooralsnog kan Kiev de separatisten wegzetten als oorlogsmisdadigers. Maar als er in het voorjaar redelijke en eerlijke verkiezingen in deze regio’s zouden worden gehouden, worden de rebellen legitiem gekozen leiders. Dan kan president Porosjenko alsnog met hen in gesprek.’ , meent Jermolajev; een hoogst ongebruikelijk standpunt in het verdeelde Oekraïne. Je mag de rebellen terroristen noemen, zegt hij, maar ze regeren wel. ‘Het zijn marionetten van Moskou, maar zij bepalen het leven daar. Ze hebben steun onder de bevolking. Niet van iedereen, maar ze hebben het. Doe je niets dan gaan ze verder zonder ons en bewaart Rusland de controle.’

Niet onderhandelen, maar communiceren

Over het door Rusland geannexeerde schiereiland de Krim wordt internationaal amper meer gesproken. Maar sinds de wapenstilstand in het oosten lijkt er een kans op een oplossing in dit deel van Oekraïne. Jermolajev waarschuwt voor een Abchazië-scenario; het bevroren conflict in de Kaukasus waar een regio zich los heeft geweekt van Georgië en nu onder controle is van Rusland. De Georgische regering heeft er niets te vertellen.

Waar Abchazië een relatief kleine bevolking heeft van een kwart miljoen inwoners, gaat het bij de volksrepublieken in Oost-Oekraïne om liefst drie miljoen mensen. ‘Die kun je niet in de steek laten’, zegt Jermolajev. ‘Daarnaast zitten een miljoen vluchtelingen in Oekraïne en Rusland op hun koffer te wachten totdat ze naar huis kunnen. Zo creëer je geen patriottisme voor Oekraïne. Veel van deze mensen zijn negatief over de regering in Kiev, maar ze beschouwen zichzelf als Oekraïners’.

‘Kiev is niet in staat om dit conflict te beëindigen met wapens.’

Dus moeten er nu beslissende stappen worden gezet, meent Jermolajev. ‘Kiev is niet in staat om dit conflict te beëindigen met wapens.’
Daarom moeten niet alleen de regeringsleiders van Duitsland, Frankrijk, Rusland en Oekraïne met elkaar spreken, zoals bij het Minsk-akkoord, en Kiev en Moskou onderling. Ook moet er contact zijn tussen Oekraïne en de separatisten.

Wat dat laatste betreft moet volgens Jermolajev ‘niet worden onderhandeld, maar worden gecommuniceerd’. En wel op het niveau van medische zorg, vakbonden en maatschappelijke organisaties. Het humane aspect, om te voorkomen dat de bevolking zich afkeert van Oekraïne. Nu betaalt Kiev de pensioenen niet uit, heeft ze de banken afgesneden en heeft ze een economische blokkade om de volksrepublieken gelegd, waardoor medicijnen en levensmiddelen niet worden geleverd.

Naast het leggen van maatschappelijke contactenTony van der Togt: ‘Zo integreer je de samenleving met elkaar creëer je een betrokken burgermaatschappij. Het gaat om het winnen van de hearts and minds van de bewoners van de rebellenregio’s. Zoals de regering in Kiev nu opereert, geven zij zij de bevolking niet het idee dat ze jouw burgers zijn. Dus zo’n stap valt toe te juichen. Het Associatieakkoord dat Brussel en Kiev hebben getekend zorgt er ook voor dat je de Donbass meer integreert met de rest van Oekraïne. Met name op economisch gebied.’ stelt Jermolajev voor dat een parlementaire delegatie bestaande uit alle politieke partijen in gesprek gaat met vertegenwoordigers van de regering van de volksrepublieken. Beide kampen moeten een coördinerende rol spelen bij het opzetten van een economisch systeem en het betalen van belastingen voor de Oekraïense schatkist. 

Obstakels voor toenadering

Voor Kiev betekent deze toenadering erkenning van de separatisten. De Oekraïense president Petro Porosjenko heeft tot dusverre verkondigd niet te praten met in zijn ogen terroristen. Kan hij zo’n stap verantwoorden tegenover de Oekraïense bevolking en het leger en de bataljons die in de Donbass vechten? Trek je niets aan van radicale Oekraïense groeperingen en opiniepeilingenTony van der Togt: ‘Porosjenko steekt zijn nek al uit door bijvoorbeeld te praten over decentralisatie. Als hij verder gaat, komt er niet alleen verzet van Oekraïense radicalen - een mix van nationalisten, fascisten, anti-Russen en anti-Europese Unie - maar ook de stemming onder de bevolking is anti-Russisch. Dat zijn factoren om rekening mee te houden. Als leider kun je voor de troepen vooruit lopen, maar als je dat te ver doet, verlies je de aansluiting.’ luidt de boodschap van Jermolajev. ‘Een president moet impopulaire beslissingen durven nemen.’

Porosjenko ziet nog een obstakel. Hij meent dat er geen vrede mogelijk is zolang er volgens hem Russische troepen op Oekraïens grondgebied bevinden. Jermolajev wuift dit argument weg als kinderpraat. ‘Officieel zegt het Kremlin dat ze niet deelnemen aan de strijd en geen troepenTony van der Togt: ‘Dat is slim. Het is aannemelijk dat Moskou blijft zeggen: we hebben geen troepen in Oekraïne. Dus als Kiev daar op blijft hameren, strand je. Vervolgens moet je wel scherp zijn op wat die Russische troepen gaan doen straks tijdens verkiezingen. Wat wordt hun rol tijdens de campagnes? Mogen ze ook stemmen?’ hebben zitten in Oekraïne. Ik weet dat Rusland een vuil spel speelt, bedriegt en een andere taal spreekt. Maar als Porosjenko dit argument bij elk overleg gebruikt, ondertekent Moskou niets. Komen Kiev en de separatisten nader tot elkaar dan valt de voedingsbodem voor het Kremlin weg om de strijd in het oosten te steunen. Ook omzeil je zo het discussiepunt over de aanwezigheid van Russen in Oost-Oekraïne. Je zet Rusland buitenspel.’

Keurt Moskou het goed dat Kiev en de separatisten met elkaar gaan praten? ‘Dat weet ik niet. Maar als je het niet probeert, kom je daar ook niet achter.’ 

Vrede nog ver weg

terwijl in Oekraïne het ene na het andere Leninbeeld omver wordt getrokken, verrijzen in Rusland opnieuw Stalin-monumenten; vorige week werd ook in Donetsk het borstbeeld van de tiran neergezet.

‘Praten met de rebellenleiders heeft geen zin’, zegt Myroslav Marynovitsj, gezeten in een typisch Weens koffiehuis in zijn woonstad Lviv, West-Oekraïne. ‘Zij doen alleen maar wat het Kremlin zegt. Poetin vindt dat Oekraïne zich aan hem moet onderwerpen en zo niet, tenminste moet blijven bloeden. Als je tegenstander het spel van alles of niets speelt, werkt dialoog niet.’

In de ogen van de voormalige dissident van het Sovjetregime is een steeds groter deel van Oekraïne aan het ‘de-sovjetiseren’ - wat hij toejuicht. Maar terwijl in zijn land het ene na het andere Leninbeeld omver wordt getrokken, verrijzen in Rusland opnieuw Stalin-monumenten; vorige week werd ook in Donetsk het borstbeeld van de tiran neergezet.

Het conflict met Rusland is niet met wapens te winnen, zegt ook Marynovitsj. Dus moeten Oekraïners op zoek naar oplossingen om in elk geval in eigen land de vrede te bevorderen. ‘Er zal altijd een percentage blijven dat de staat Oekraïne niet ziet zitten. We moeten een manier vinden ook die meningen te respecteren.’

Decentralisatie als oplossing

Hoe houd je al die verschillende regio’s tevreden in dat reusachtige land met 45 miljoen inwoners? Momenteel wordt in Oekraïne gesproken over decentralisatie. Meer zeggenschap en budgettaire middelen naar de lokale overheden wordt - ook door het Westen - gezien als de belangrijkste oplossing. Rusland wil verder gaan en hamert op federalisatie. Maar dat zal leiden tot een verzwakt Kiev, wat in de kaart kan spelen van Rusland, vindt de regering.

Jermolajev toont zich voorstander van verregaande decentralisatieTony van der Togt: ‘Op zich een goed idee. Zo kun je de kwestie van meer autonomie voor de regio’s invullen. Lokale regio’s kennen bijvoorbeeld plaatselijke milieuvraagstukken beter dan de Oekraïense regering, die meer op een afstand zit.’. ‘Bouw een nieuw systeem op met regionale structurenTony van der Togt: ‘Je moet ergens die kant op. Ook omdat het een onderdeel is van het Minsk-akkoord. De vraag is alleen hoever ga je met autonomie? Is dat alleen op het gebied van taal en cultuur. Kijk je ook naar de economische relatie met Rusland? En wat laten de lokale heersers toe?’ om autonome regio’s te stimuleren. Kom met een formule voor nationale eenheidTony van der Togt: ‘Het herstellen van het vertrouwen zal moeilijk momenteel gaan, mede door het optreden van Kiev. Op de langere termijn moet je met een waarheids- en verzoeningscommissie komen, zoals in Zuid-Afrika.’, waar de maatschappij bij is betrokken en begin een dialoog met en tussen alle regio’s om het onderlinge begrip te vergroten. Gebruik de ervaring van andere landen en wees niet bang om deze weg op te gaan.’

Het wantrouwen tegen de regering in Kiev is niet exclusief weggelegd voor de Oost-Oekraïense regio’s

Maar Myroslav Marynovitsj ziet niets in ‘allerlei technische oplossingen’. Het wantrouwen tegen de regering in Kiev is niet exclusief weggelegd voor de Oost-Oekraïense regio’s, benadrukt de voormalige Sovjetdissident. ‘Vorig jaar bezocht ik het het Literatuurfestival in Donetsk, vlak voordat de separatisten de stad innamen - het provinciehuis was al bezet. Daar was ook een dichter van de Krim. Hij probeerde me te overtuigen van de niet-levensvatbaarheid van Oekraïne. Hij had net een vrouw gesproken die de separatisten steunde. ‘Kiev luistert niet naar ons’, had ze geroepen. Ik vroeg de dichter: ‘naar welke regio luistert Kiev dan wel?’’

Het heft in eigen hand

Het proces van de-sovjetiseringTony van der Togt: ‘Dat vereist een mentaliteitsverandering van de bevolking. Dat vergt tijd en is niet een kwestie van een Lenin-standbeeld omverhalen; dat is symboolpolitiek. Het apathische en volgzame onder de bevolking haal je er niet zomaar uit. Al is Oekraïne, zeker nu met de opkomst van allerlei burgerinitiatieven veel vrijer dan Rusland, dat nog meer vast zit aan Sovjet-structuren.’ houdt in dat Oekraïners het heft in eigen hand nemen en zelf hun land verbeteren, zegt Marynovitsj. ‘Kiev luistert niet en zal dat ook niet gaan doen. President Porosjenko staat net als zijn voorganger Janoekovitsj een paternalistische staat voor: ‘wij lenen geld en zullen voor u zorgen’. Tijdens de Majdanrevolutie leerden de mensen voor zichzelf te spreken. Deze vrouw in Donetsk is, zonder het te beseffen, een natuurlijk supporter van dit idee.’

Als Oekraïne een succesvol land wordt - in weerwil van Poetin - zal de interne vrede bewaard blijven,  zegt de oud-dissident. Hij noemt de vereniging van West- en Oost-Duitsland als voorbeeld. De verbeterde economische situatie in het oosten zorgde ervoor dat onderlinge problemen werden verzacht. ‘Alleen is het probleem met Oekraïne dat het niet goed gaat.’

‘Op lange termijn kan Oekraïne niet zonder Rusland’

En dus moet Oekraïne hervormen. Myroslav Marynovitsj is een van de leden van de zogeheten Nestor Groep, een groep Oekraïense denkers uit alle regio’s van het land die voorstellen doet aan de regering. Dat kan gaan over onderwijs, ecologie, de rechtspraak of corruptiebestrijding. ‘Het midden- en kleinbedrijf moet worden versterkt ten koste van de oligarchenTony van der Togt:‘Ook dit regel je niet van de ene op de andere dag. Vooralsnog kan Oekraïne niet om die oligarchen heen. Zij hebben het geld voor bijvoorbeeld de wederopbouw, voor sociale zekerheid en financieren lokale strijdkrachten. Dat heeft het midden-en kleinbedrijf niet. Het breken van de macht van de oligarchen is een onderdeel van de hervormingen binnen het Associatieakkoord. Als je de oligarchen wil aanpakken, moet je ergens anders geld vandaan halen. Dat moet komen van de Europese Unie en dan hebben we het over miljarden euro’s.’’, is zijn belangrijkste suggestie.

Op lange termijn kan Oekraïne niet zonder Rusland, vindt ook de West-Oekraïense intellectueel. Maar dat moet op burgerniveau gebeuren. Vorige zomer organiseerde hij een bijeenkomst met Oekraïense en Russische intellectuelen en leraren - waaronder Andrei Zoebov, een historicus die was ontslagen van de universiteit in Moskou nadat hij een kritisch artikel had geschreven over de Russische bezetting van de Krim. Aan het eind van de bijeenkomst stelden de aanwezigen een verklaring op, waarin gepleit werd voor bruggen bouwen, dialoog en samenwerking tussen Rusland en Oekraïne. De tekst werd getekend door Zoebov en Marynovitsj - veel anderen twijfelden of weigerden. ‘Russen en Oekraïners moeten met elkaar praten over het gezamenlijke totalitaire verledenTony van der Togt: ‘‘Zo kun je inderdaad de Russen en Oekraïners bij elkaar brengen en ook cultureel banden aanhalen. Maar dat ligt nu allemaal te gevoelig. De tegenstellingen zijn te groot. Moskou kan politiek gaan dwarszitten en ook de Oekraïense radicalen kunnen zich gaan roeren. Hier is meer tijd voor nodig.’’, zegt de oud-dissident.

De verklaring zou worden verspreid in Oekraïne en Rusland, maar twee weken na de bijeenkomst werd de MH17 neergehaald en nam de oorlog in hevigheid toe. ‘Daardoor stopte het praten weer.’

Vrede stichten is een opdracht voor de jeugd, zegt de oud-dissident. ‘Onlangs gaf ik een college over het conflict. Naderhand was de eerste vraag, gesteld door een jonge studente. ‘Hoe krijgen we vrede?’ Ik was verbluft. De nieuwe generatie denkt Europeser: pragmatisch en onbevangen. Zij zijn niet zo bezig met het totalitaire verleden zoals mijn generatie.’