"We vochten jarenlang tegen een dictator en brachten een tiran aan de macht"

Het tweetal geniet nog altijd veel aanzien binnen het Rwandese leger: Kayumba was één van Kagame’s meest succesvolle generaals en hij werd door de troepen geliefd voor zijn milde en openhartige aanpak. Karegeya leidde jarenlang de externe inlichtingendienst van Paul Kagame en stond in Kigali bekend als een erg doortastende en goed ingelichte Bourgondiër die zich in alle milieus thuis voelde. Het duo ontvluchtte Rwanda en vond een nieuw onderdak in Zuid-Afrika. Kayumba ontsnapte vorig jaar op het nippertje aan een aanslag die volgens hem gepleegd werd in opdracht van Kagame.

Officieel mag Kayumba van de Zuid-Afrikaanse autoriteiten geen interviews geven aan buitenlandse journalisten omdat er momenteel nog altijd een proces loopt tegen de daders van de aanslag. Hij zal dan ook niet praten over dit proces. Maar Karegeya mag dat wel. Samen met nog enkele andere voormalige topfiguren van het Rwandese Patriottisch Front (RPF) zoals Gerard Gahima, de vroegere procureur-generaal van Rwanda, richtten ze een nieuwe politieke partij op: het ‘Rwandese Nationale Congres’ (RNC). En deze organisatie heeft maar één doel: Kagame ten val brengen en de democratie in Rwanda herstellen.

De Zuid-Afrikanen zitten duidelijk verveeld met hun aanwezigheid. “Rwanda is voor de Zuid-Afrikanen maar een klein landje dat op economisch vlak weinig voorstelt,” vertelt ons een Zuid-Afrikaanse academicus die ooit nog raadgever was van Paul Kagame. “Hier in Johannesburg weet iedereen dat Kagame veel ellende kan veroorzaken in Congo. Daarom kan hij de Zuid-Afrikaanse regering onder druk zetten om het duo monddood te maken. Maar aan de andere kant kent Zuid-Afrika ook meer persvrijheid dan de andere Afrikaanse landen en functioneren de rechtbanken hier op een eerlijkere manier. Ze moeten de aanwezigheid van Kayumba en Karegeya dus ook wel dogen.”

De fysieke ontmoeting met Kayumba duurt maar enkele minuten en beperkt zich tot een kort beleefdheidsbezoek. Wel kunnen we urenlang met hem praten via Skype. Karegeya ontvangt zijn gasten doorgaans alleen maar in drukbezochte en open restaurants waar zijn Zuid-Afrikaanse bodyguards hem goed in de gaten kunnen houden. Ondanks het feit dat Kayumba vorig jaar een kogel in zijn buik kreeg en maandenlang in het ziekenhuis lag, ziet hij er springlevend uit. Om hem in Zuid-Afrika te kunnen ontmoeten moet je hem ook persoonlijk kennen. Ik blijf zes dagen in het land en ik heb de indruk dat ik constant gevolgd word. Die ene aanslag op de generaal was er voor de locale veiligheidsdiensten duidelijk te veel aan.

Wat liep er fout tussen jullie en Kagame ? U was zijn linkerarm en Kayumba zijn rechterarm.

Patrick Karegeya: We waren erg close met Kagame en kenden mekaar al van in het Oegandese leger. We maakten deel uit van de groep Rwandese officieren die de inval in Rwanda voorbereidden en het verzet tegen president Habyarimana organiseerden. Kagame leidde de inlichtingendienst van Museveni, ikzelf was luitenant in Museveni’s leger en de andere kameraden bekleedden allemaal hoge posten in diens leger.

Museveni had ons altijd beloofd dat wanneer we hem aan de macht zouden helpen hij ons zou helpen om Rwanda te bevrijden. We hadden ook geen persoonlijke problemen met Paul Kagame. Het ‘Rwandese Patriottische Front’ (RPF) waarvan we allemaal deel uit maakten, werd opgericht door oudere kameraden zoals Fred Rwigema, Peter Baingana en Chris Bunyenyezi. Maar er waren ook andere kameraden bij zoals Sam Kaka en Steven Ndugue en natuurlijk ook Kayumba Nyamwasa.

We vergaderden meestal in mijn woning in Kampala. Fred Rwigema sneuvelde tijdens de eerste inval in Rwanda in 1991 en later kwam ook Bunyenyezi om het leven. Zo kon Kagame de lakens naar zich toe trekken en de leiding van de organisatie op zich nemen. Hij was een uitstekende strateeg. Rwigema had meer charisma maar Kagame was een harde technocraat die structuur bracht in de organisatie. Aanvankelijk gingen we ervan uit dat deze harde aanpak noodzakelijk was om het land vlugger te bevrijden en het terug op kruissnelheid te brengen. Vergeet ook niet dat er tijdens die oorlog en de daaraan gekoppelde genocide honderdduizenden familieleden en stamgenoten gedood werden. We moesten dus efficiënt reageren.

Terwijl de Hutu-extremisten zich op het einde van 1994 en begin 1995 in Congo reorganiseerden om Rwanda opnieuw te destabiliseren, werd in Kigali een regering van nationale eenheid geïnstalleerd waarin zowel gematigde Hutu’s als leden van onze organisatie zetelden. En we hadden allemaal hoop dat die het land uit het slop zou halen en de democratie zou herstellen. Maar gaandeweg trok Kagame nog meer de lakens naar zich toe. Hij duldde geen tegenspraak, hij liet sommige van zijn tegenstanders opsluiten in de gevangenis en liet anderen vermoorden.

De gematigde Hutu-leiders die in deze regering zetelden, werden uitgeschakeld of handig tegen mekaar uitgespeeld en uiteindelijk vervangen door figuren die Kagame trouw hadden gezworen. De pers werd gemuilkorfd met het argument dat het nieuwe regime geen nieuwe haatradio’s en kranten à la Radio Mille Collines zou dulden. Om de buitenwereld te laten geloven dat er werk werd gemaakt van een rechtvaardiger rechtssysteem werden de zogenaamde gacaca-rechtbanken boven de doopvont gehouden en de daarop volgende verkiezingen werden telkens gemanipuleerd en bijgestuurd door Kagame’s volgelingen.

Ikzelf stond aan het hoofd van de externe inlichtingendienst van het land. Het was mijn job om inlichtingen in te zamelen over onze vijanden in het buitenland of buitenlanders die in ons land spioneerden. Soms gaf Kagame ons het bevel om een dossier te openen tegen mensen die totaal onschuldig waren. In werkelijkheid wilde hij die mensen gewoon het zwijgen opleggen.

Kayumba Nyamwasa: Het begon me tijdens die eerst jaren na de genocide al vlug duidelijk te worden dat we jarenlang hadden gevochten om een dictator te verjagen en een nieuwe despoot aan de macht gebracht hadden. Omdat ik Paul Kagame zo goed en zo lang kende dacht ik aanvankelijk nog dat ie voor rede vatbaar zou zijn. Maar hij begon alsmaar harder en radicaler te reageren op mijn opmerkingen.

Na de genocide beleefden we nog enkele hectische jaren in Rwanda: de Hutu-extremisten reorganiseerden zich in Congo en het land moest vanaf nul terug worden opgebouwd. Nadien brak er oorlog uit in Congo en kregen we af te rekenen met invallen van Hutu-extremisten vanuit Congo. We concentreerden onze aandacht dan ook vooral op deze feiten.

Maar achteraf beschouwd kan je wel zeggen dat Kagame van de gelegenheid gebruik maakte om zijn positie te verstevigen. We wisten allemaal dat hij de verkiezingen nooit met meer dan 90 procent van de stemmen kon winnen zonder te sjoemelen en zonder zijn politieke tegenstanders buiten spel te zetten. Officieren die zijn bevelen klakkeloos opvolgden werden beloond. Zij die de grote baas durfden tegenspreken werden vervolgd, naar het front gestuurd of vermoord.

Patrick Karegeya: Ik was het in 2001 spuugzat om rapporten te schrijven die telkens door Kagame gecontesteerd werden. Het was mijn job om die verslagen zo objectief mogelijk te houden en de feiten te omschrijven zoals ze echt waren. Kagame had argumenten nodig om zijn oorlogen in Congo te kunnen blijven rechtvaardigen en ik sprak die tegen. We waren het ook oneens over andere feiten.

In 2001 ben ik naar hem toe gestapt met de melding dat ik er uit wou stappen. Ik vertelde hem dat ik zakenman wilde worden, dat ik wel beschikbaar zou blijven voor ‘losse’ opdrachten maar dat ik me niet meer full time met mijn job als hoofd van zijn externe inlichtingendienst wilde bezig houden. Ik kreeg daar nooit een antwoord op en in 2004 zijn de problemen dan begonnen.

Ik werd beschuldigd van ongehoorzaamheid en werd gearresteerd. Aanvankelijk werd ik incommunicado gehouden voor een aantal maanden. Mijn vrouw en mijn kinderen wisten zelfs niet eens waar ik was of waar ik werd gevangen gehouden. Men heeft toen een speciale gevangenis voor mij gebouwd in de Kayombe-kazerne, vlakbij de luchthaven. Nadien mocht mijn vrouw me een uur per week bezoeken. Ik zat daar drie jaar. En al die tijd sprak ik met niemand.

Daarna werd ik plots vrijgelaten. Een paar bevriende officieren vertelden me dat Kagame me uit de weg wilde ruimen. Ik besloot het zekere voor het onzekere te nemen en vluchtte naar het buitenland. Zo belandde ik hier in Zuid-Afrika.

Kayumba Nyamwasa: In 2001 wilde Kagame de toenmalige stafchef van het Rwandese leger opzij schuiven. Ik was daar niet mee akkoord want de man had niets verkeerds gedaan. Ik was ook niet akkoord met de manier waarop hij Pasteur Bizimungo, de leider van de gematigde Hutu’s en de toenmalige president van het land, wou aanpakken. Bizimungu had het ook aangedurfd om Kagame tegen te spreken en dat zinde hem niet. Bovendien had de generaal schrik dat Bizimungu bij de volgende verkiezingen te veel stemmen zou halen.

Ik ben dan met Bizimungu gaan praten; de man had zichzelf niks te verwijten. Hij was president van het land en stond in principe boven Kagame die toen stafchef was van het leger en later een paar minder hoge ministersposten bekleedde. Maar we wisten allemaal dat hij van achter de schermen het land volledig controleerde. Onder het voorwendsel dat Bizimungu met het FDLR gepraat had en extremistische gedachten koesterde, werd de man opgesloten.

Ik vertelde Kagame dat hij hiermee een zware fout maakte en we kregen ruzie. Omdat ik zo veel aanhang had in het leger werd ik gespaard en op stage gestuurd in het Engelse leger. Ik bleef een jaar in Engeland. Nadien probeerde hij me op een zijspoor te zetten door me te benoemen tot ambassadeur in India. Ik had daar veel tijd om na te denken. Ik besloot nog een laatste keer terug te gaan naar Rwanda om met hem te praten. Je moet weten dat we mekaar al heel lang kenden. Maar ook dat liep fout. Daarom ben ik naar het buitenland gevlucht. En zo kwam ik uiteindelijk ook in Zuid-Afrika terecht. Achteraf werden we ook nog beschuldigd van desertie en landsverraad. We werden erg goed onthaald in Zuid-Afrika.

Hoe kon Kagame er in slagen om jullie zaak zo te monopoliseren? Hij was destijds toch niet de enige leider van het RPF en jullie hadden toch eerder kunnen ingrijpen ?

Patrick Karegeya: Inderdaad! We maakten een zware fout! Maar nog eens: tijdens de jaren die volgden op de genocide hadden we het erg druk om het land terug op de rails te krijgen en het te verdedigen tegen onze vijanden.

Over de oorlog in Congo kunnen we ook lang praten. Maar het is en blijft een feit dat wanneer we Congo niet zouden zijn binnengevallen de gematigde Congolese Hutu’s en de Tutsi’s waarschijnlijk allemaal zouden zijn uitgemoord. President Mobutu had na de genocide de Kivu’s niet meer onder controle. Er bestonden plannen om de Banyamulenge uit te moorden en de Tutsi’s in Masisi te verjagen. En dat konden we niet zomaar toelaten. We zagen natuurlijk allemaal dat Kagame zijn machtsbasis aan het vernauwen was en zijn tegenstanders één voor één uitschakelde. Maar dat probleem wilden we oplossen nadat de situatie in Congo onder controle was.

De oude leiders van het FPR zoals Fred Rwigema en Chris Bunyenyezi genoten veel meer aanzien onder de troepen dan Kagame. De man was niet populair onder de soldaten en iedereen had schrik van hem. Hij wist dan ook héél goed dat hij zijn positie alleen maar met de ijzeren vuist zou kunnen consolideren. En dat is hij blijven doen. Maar het ging van kwaad naar erger: in het begin luisterde hij nog. Maar nu regeert hij over ons land als een regelrechte despoot. De weinige officieren die hem nog steunen hebben zelf allemaal bloed aan hun handen. Ze vertellen hem alleen dingen die hij zelf wil horen.

Een paar dagen geleden plaatste hij nog vier topofficieren onder huisarrest. Stuk voor stuk officieren van het eerste uur die duistere zaakjes deden in Congo, het vuile werk deden voor Kagame in Rwanda en die hem volledig waren toegewijd. Maar om ze te controleren, moet hij ze soms op de vingers tikken. Zo speelt hij ze allemaal tegen mekaar uit en kan hij op zijn troon blijven zitten. Hij probeerde ons ook allemaal te criminaliseren. Ikzelf word niet gezocht in het buitenland voor misdaden tegen de menselijkheid, Kayumba wel. Anderen zoals Joseph Nzabamwita en Dan Munyusa ook. Dit terwijl de meeste misdaden werden begaan door de echte Kagame-getrouwen, zoals Jack Nziza. Wij weigerden om kameraden te laten vermoorden. Nziza deed dat met veel plezier omdat hij zich daarmee bij Kagame in de kijker kon werken.

Er is veel gebeurd achter onze ruggen en meestal kregen we dat pas te horen als het al te laat was. Dan Munyusa was tot voor kort de baas van de militaire inlichtingdienst DMI (‘Division Military Intelligence’). Hij had zich een paar jaar geleden al laten ontvallen dat Kayumba een goede opvolger zou zijn van Kagame. Munyusa had immers lang samen gewerkt met Kayumba en ze konden het goed met mekaar vinden. Kagame vertelde hem dat hij zou vermoord worden als hij niet zou luisteren. Na dit incident werd Munyusa naar Darfur gestuurd waar Rwandese troepen deel uitmaken van de Afrikaanse vredesmacht. En pas vorig jaar werd hij volledig terug gerevalideerd.

Kagame gaf hem het bevel om ons te laten vermoorden. Daar zijn bewijzen van! De gesprekken die hij en Nziza voerden met de huurmoordenaars werden opgenomen op tape en staan nu op YouTube. Hij heeft dit soort generaals volledig in zijn macht: ze kunnen niet vluchten naar het buitenland omdat ze daar dadelijk gearresteerd zouden worden voor misdaden tegen de menselijkheid. En als ze niet luisteren worden ze vermoord. Munyusa moest dus wel Kagame’s bevelen opvolgen. “

De kern van trouwe officieren rond Kagame is zo klein en zo broos geworden dat je kan stellen dat de man het land regeert als een regelrechte despoot. En dit is erg gevaarlijk.

Maar als je zelf aan het hoofd stond van de externe inlichtingendienst tussen 1994 en 2004 ben je zelf ook verantwoordelijk voor al die moorden op opposanten in het buitenland. Je kan toch moeilijk beweren dat je daar niks van wist?

Patrick Karegeya: Geloof me maar! Die opdrachten werden achter onze ruggen uitgevoerd en we wisten meestal pas wat er gebeurde nadat de aanslagen waren gepleegd.

Zo werd de vroegere minister Seth Sendashonga in Kenya vermoord. De ware daders van dat soort aanslagen moet je niet ver zoeken, ze zijn allemaal het werk van Jack Nziza, de pitbull van Kagame. De belangrijkste reden waarom we uit het systeem gestapt zijn, ligt dan ook voor de hand: we wilden er niks meer mee te maken hebben. Maffiapraktijken zijn niet aan ons besteed. Eén van de reden waarom Kagame ons een kopje kleiner wil maken, is het feit dat we te veel weten. Hij beseft héél goed dat wanneer we ooit tegen hem en zijn medewerkers zullen getuigen hij veroordeeld zal worden. Pas dan zullen we de bewijzen op de tafel leggen.

Kayumba Nyamwasa: Je slaat de nagel op de kop! Ikzelf wordt ook gezocht in Spanje en Frankrijk voor misdaden tegen de menselijkheid. In Spanje word ik gezocht voor een moordaanslag tegen drie Spaanse ontwikkelingshelpers en ik word er ook van beschuldigd dat ik een hand zou hebben gehad in het neerhalen van het vliegtuig van Habyarimana.

Ik moet nog even in Zuid-Afrika blijven omdat het proces tegen de zes verdachten die me probeerden te vermoorden nog loopt. Ze kregen geld van Kagame’s medewerkers om me te vermoorden. In maart moet ik zelf nog getuigen. Maar daarna wil ik naar Spanje gaan om met de rechters te gaan praten. Ik heb niks te verbergen, integendeel! En ik besef héél goed dat ik eerst mijn naam moet laten zuiveren voor ik efficiënt oppositie kan voeren tegen Kagame.

Wat ik niet goed begrijp van het Franse justieapparaat is het feit dat de onderzoekers me hier niet komen opzoeken. Naar verluidt zouden ze pas met mij willen praten als ik iets zinnigs te vertellen heb. Maar hoe kunnen ze me beschuldigen van een misdaad als ze er nu al van uit gaan dat ik er niks over weet?

Het wordt hoog tijd dat deze waarheid aan het licht komt. Kagame weet dat hij zal hangen als wij tegen hem getuigen. Daarom probeert hij ons te vermoorden. De mannen die me hier in Zuid-Afrika neerschoten, waren huurmoordenaars. Ik keek de schutter recht in de ogen toen ie me neerschoot! Hij was niet geëmotioneerd en voor hem was dit een job zoals vele andere. Intussen werden ook al enkele kroongetuigen in deze zaak omgekocht. Ze trokken hun eerdere verklaringen in. Je kan ons ervan beschuldigen dat we niet eerder tegen Kagame ageerden. Maar we waren het nooit eens met zijn aanpak. Er zal nooit vrede komen in Rwanda als we deze waarheden niet aan het licht brengen.

Er is veel te doen over het neerhalen van het vliegtuig van Habyarimana dat de genocide veroorzaakte? Jullie beweren ook dat Kagame hier achter zat.

Patrick Karegeya: Dat weten we allemaal. De genocide was in volle voorbereiding en de MRND, de extremistische Hutu-beweging die op dat moment aan de macht was, had de nodige voorbereidingen getroffen om het land op stelten te zetten. Maar het staat buiten kijf dat er veel minder onschuldige slachtoffers gevallen zouden zijn indien Habyarimana nog geleefd zou hebben. Hij zou nooit hebben toegestaan dat de Interahamwe zo massaal zouden gemoord hebben.

Alle topofficieren van het FPR weten dat Kagame de opdracht gaf. We zullen daar binnenkort ook de nodige bewijzen voor op de tafel leggen. Nu is het daar nog te vroeg voor. De zaak moet nog dieper onderzocht worden en als we er te veel over praten zouden er nog meer kroongetuigen kunnen verdwijnen.

Bovendien weet je maar nooit met Franse rechters: Kagame stuurde een mol naar Frankrijk om het Franse justitieapparaat te testen. Deze mol, een uitgerangeerde FPR-medewerkster, werd in Frankrijk ook gezocht voor misdaden tegen de menselijkheid. De Fransen konden hun aanklacht echter niet hard maken. Erger nog: de rol die het Franse leger en de Franse regering in Rwanda hadden gespeeld, dreigde onthuld te worden. Vergeet niet dat de Fransen de Interahamwe hadden getraind en het regime van Habyarimana zijn blijven steunen tot na de genocide. Onder het ‘waakzame’ oog van de ‘légionnaires’ werden nog duizenden Tutsi’s en gematigde Hutu’s vermoord. Kagame had zijn slag thuisgehaald.

Momenteel bakken de Fransen opnieuw zoete broodjes met de man. Rose Kabuye, de dame die als mol fungeerde, werd in Rwanda als een heldin onthaald toen ze terugkeerde. Dit terwijl zij en haar echtgenoot het voordien zo bont hadden gemaakt en zichzelf zo ongeliefd gemaakt hadden dat Kagame ze al had afgeschreven. Dat avontuur in Frankrijk kwam voor haar als een geschenk uit de hemel. Ik moet het hem nageven: Kagame is een slimme vos!

Kayumba Nyamwasa: Nu weet je waarom we ons van Kagame afkeerden. Je kan een land niet regeren met de ijzeren hand en wij wilden daar niet langer medeplichtig aan zijn.

De auteur publiceert dit artikel onder pseudoniem om familie en vrienden in Rwanda niet in problemen te brengen.