Turkije richt blik opnieuw naar het oosten

Sinds de Tweede Wereldoorlog is de Turkse buitenlandse politiek, als lid van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO) en de Raad van Europa, overwegend op het Westen gericht. Tijdens de Koude Oorlog was Turkije een met Amerikaans geld bewapende bufferstaat die de zuidoostelijke flank van de NAVO moest afdekken.
Daar komt nu stilaan verandering in, zegt Suat Kiniklioglu, directeur in Ankara van het German Marshall Fund, een onafhankelijke denktank die zich bezig houdt met de relaties tussen Europa en de Verenigde Staten. Kiniklioglu verwijst daarbij naar het boek “Strategic Depth” van de Turks professor Ahmet Davutoglu, de voornaamste bron van inspiratie voor de buitenlandpolitiek van de gematigd islamistische regeringen van de Partij voor Rechtvaardigheid en Vooruitgang, die sinds 2002 in Ankara aan de macht zijn.
“Davutoglu waarschuwt Turkije voor de gevaren van een eendimensionale buitenlandse politiek”, analyseert Kiniklioglu, “Dat betekent niet dat we onze relatie met de Europese Unie of de Verenigde Staten moeten opgeven. Onze geografische ligging dwingt ons ertoe opnieuw contact op te nemen met regio’s die we lange tijd hebben verwaarloosd”.

Commercieel

De versterking van de betrekkingen met Rusland, Iran, Syrië en Libanon is gedeeltelijk commercieel geïnspireerd. De handel tussen Turkije en Syrië floreert en door de import van aardgas en olie is Rusland de tweede handelspartner van Turkije geworden, na Duitsland. Twee miljoen Russen brengen intussen in Turkije hun vakantie door.
Het feit dat Turkije in de Irakoorlog niet militair tussenbeide is gekomen heeft zijn aanzien in de Arabische wereld vergroot. Tegelijk heeft het land enkele ontgoochelingen opgelopen met traditionele bondgenoten in Europa en de VS, wat de oriëntatie naar het oosten nog heeft versterkt.
Europa’s weigerachtigheid om Turkije het sinds lang beloofde lidmaatschap van de Europese Unie toe te kennen, leidt zelfs bij de grootste voorstanders van de toenadering tot frustratie. “Uiteindelijk gaat het om identiteit”, zegt Kiniklioglu, “Niemand vraagt aan de Kroaten of ze wel goede Europeanen zijn. Turkije en het Ottomaanse rijk zijn integraal onderdeel van de Europese geschiedenis. We voelen ons dan ook beledigd wanneer (de Franse presidentskandidaat Nicolas) Sarkozy beweert dat de Turken geen Europeanen zijn.”

Koerdische staat

Met de Verenigde Staten zijn er spanningen over de weigering van het Turkse parlement in 2003 om de Amerikaanse basissen op Turks grondgebied te laten gebruiken om een tweede front te openen in de oorlog tegen Irak. Verder volgt Ankara met argusogen de politieke situatie in het noorden van Irak, waar het ten alle prijze wil vermijden dat er een onafhankelijke Koerdische staat ontstaat.
Inzake Iran deelt Turkije met de VS de vrees voor een nucleair bewapende islamitische republiek. Tegelijk verzet Ankara zich tegen nieuwe sancties of een militair optreden, omdat die de handelsbetrekkingen met Iran schade zouden kunnen toebrengen.
De zoektocht naar alternatieven voor de alliantie met Europa en de VS heeft een deel van de Turkse elite ertoe gebracht nieuw heil te verwachten uit het oosten, onder het motto “ex oriente lux”. “Ik lees soms met verbazing opiniestukken die een overdreven romantisch beeld ophangen van China, dat met de realiteit niets te maken heeft”, zegt Kinikliogu.
Dichter bij huis speelt Turkije een actieve rol in Libanon, waar het 1000 soldaten levert voor de vredesmacht die voor rust moet zorgen na de oorlog in 2006 tussen Israël en de Hezbollah. Turkije was ook een van de eerste landen om de Palestijnse Hamas-leider Khalid Misal uit te nodigen voor een officieel bezoek, begin 2006.

Islamistische revival

De hernieuwde interesse in het Midden-Oosten valt samen met een voorzichtige islamistische revival binnen de regeringspartij AKP, zegt Kiniklioglu. “Een nieuwe, meer provinciale en religieuze elite komt stilaan aan de macht in de politiek, de zakenwereld en de media. Ze hebben meer voeling met het oosten en het Ottomaanse verleden en minder goede contacten in Washington en de hoofdsteden van Europa. De oude Engelstalige elite moet langzaam plaats ruimen”.
Professor internationale betrekkingen Pinar Bilgin van de universiteit van Bilkent in Ankara is het daar niet mee eens. “De nieuwe elite spreekt ook Engels en heeft vaak gestudeerd aan een universiteit in de VS”, zegt Bilkin. Bij hun buitenlandse betrekkingen kijken ze vooral naar geld, religie en de nationale belangen van Turkije. Niet-Westerse vriendschappen dienen vooral om de Turkse onderhandelingspositie in het Westen te versterken.
Ook Kinikloglu gelooft niet dat het Westen op het punt staat Turkije te “verliezen”. “DE Turken komen oorspronkelijk uit Mongolië, maar kijken instinctief naar het westen. EU-lidmaatschap zou een logische bekroning betekenen van de republikeinse visie van Ataturk. Het verschil met de rol die het land speelde tijdens de Koude Oorlog, is dat Turkije zich als een onafhankelijke actor begint te gedragen.”