Religieus pact tegen aids werpt vruchten af

Om half twee vrijdagmiddag houdt het hectische verkeer in de binnenstad van Dakar even stil. Het onophoudelijk getoeter maakt plaats voor het geluid van babouches. De pantoffels die bij de traditionele klederdracht van het vrijdaggebed horen, schuifelen dan zachtjes richting moskee. Duizenden mensen vullen de straten en wanneer de muezzin oproept tot het gebed, draait de mensenzee zich uniform in oostelijke richting.

Senegal is misschien wel het meest gelovige land van Afrika. Van de Senegalezen is 94 procent islamitisch, 5 procent rooms-katholiek. Volgens sommigen is de godsvrucht van de Senegalezen de reden dat slechts 1,4 procent van de tien miljoen Senegalezen besmet is met hiv. In vergelijking met andere Afrikaanse landen is dat een voorbeeldig cijfer. Maar hoewel de gemiddelde Senegalees misschien seksueel conservatiever is, valt het sterk te betwijfelen of monogamie en seksuele onthouding de echte reden zijn achter de relatief lage hiv-cijfers van het land.

Binnenin de moskee is de muezzin intussen aan de preek begonnen. Het thema van vandaag is aids, maar van banbliksems is geen sprake. De spreker praat over bescherming en over solidariteit met seropositieve broeders en zusters. Zondag zal in de katholieke kerken van Dakar dezelfde boodschap te horen zijn.

En hierin schuilt het geheim van het Senegalese succes in de strijd tegen aids: zowel de overheid als de grote religies erkennen het probleem en hanteren een strategie. In tegenstelling tot andere Afrikaanse landen, die jarenlang weigerden de draagwijdte van aids te erkennen of gewoon apathisch bleven, reageerde Senegal zeer alert op de immuniteitsziekte. De Senegalese regering kwam meteen in actie toen de eerste zes gevallen van aids werden opgetekend in 1986. Een team gerenommeerde wetenschappers wist de toenmalige president Abdou Diouf te overtuigen dat een snelle reactie de enige kans was om de verspreiding van hiv in te dammen.

Tegen het eind van dat jaar stond er een nationale instelling op poten: de Nationale Raad voor de strijd tegen Aids (CNLS). Met de jaren wist de CNLS de verspreiding van de ziekte in kaart te brengen, verzekerde ze de veiligheid van bloedtransfusies en werkte ze preventieprogramma’s uit, onder meer door samenwerking met prostituees op te zetten. Een aanzienlijk deel van de Senegalese prostituees laat zich registreren en ondergaat regelmatig een bloedtest. Wie dat wenst, kan gratis over condooms beschikken.

De overheid besefte al snel dat een efficiënte gezondheidszorg alleen niet voldoende is om een epidemie te voorkomen. In de jaren negentig werden religieuze leiders, ngo’s en het hele maatschappelijke middenveld betrokken bij de strijd tegen aids. De islamitische ngo Jamra was één van de baanbrekers. In 1988 tekende Jamra samen met de overheid een plan uit om de verspreiding van aids te stoppen door educatie via de islam. Gezondheidsexperts en ngo-medewerkers liepen de deuren plat van imams, kaliefen om er met de islamitische clerus over aids te praten. Drie jaar later hadden de islamitische leiders van Senegal voor het eerst een ontmoeting met een seropositieve patiënt. In 1995 bracht Jamra een aids-gids uit in het Frans en het Arabisch die uitlegt hoe je aids kunt vermijden door de islamitische leefregels te volgen.

De Senegalese versie van de islam is vrij progressief te noemen. De clerus spreekt zich uit tegen vrouwenbesnijdenis, minderjarige bruiden en voor het vrouwencondoom. De respons van de Katholieke Kerk was een stuk conservatiever, onder meer omdat de Kerk in kardinaal Hyacinthe Thiandoum een fel tegenstander van condoomgebruik vond. Maar de Kerk heeft ondanks haar minderheidspositie, veel invloed via de jeugdbeweging en door het uitgebreide netwerk van scholen en ziekenhuizen.

De progressieve vleugel van de Kerk manifesteerde zich via SIDA Service, een ngo die zich sinds 1991 specialiseert in de behandeling van hiv-patiënten. SIDA Service verdedigde zijn zaak bij de bisschop en de aartsbisschop. Vandaag hebben alle zeven diocesen een lokale aidswerking. Ze ondersteunen een dozijn gezondheidscentra die aan preventie, tests en behandeling doen.

De traditionele religieuze reflex om aids met losse zeden te verbinden en seropositieven te stigmatiseren bleef grotendeels uit in Senegal, en dat maakt een wereld van verschil. De overheid en de clerus hebben een stilzwijgend akkoord bereikt: de clerus preekt trouw en onthouding en verzet zich niet tegen condoomcampagnes. In ruil zorgt de overheid voor campagnes die niet te agressief zijn en de nadruk leggen op seksuele verantwoordelijkheid. Elke actor heeft zijn domein en daarin vullen we elkaar aan, zegt Bamar Gueye, de nationale coördinator van Jamra.

De samenwerking werd in het voorjaar van 1999 geformaliseerd: er werd een Alliantie van Religieuze Leiders en Medische Experts tegen Aids opgericht. Die bestaat uit Jamra, De Vereniging van Imams van Senegal, SIDA Service en de CNLS. (MM/JS)