Onduidelijkheid is de regel

De Secretaris-Generaal van de VN heeft een belangrijke invloed op het wereldgebeuren. Als een oorlog onafwendbaar lijkt, is hij vaak de laatste die nog kan bemiddelen. Als hongersnood dreigt, kan hij met één goed gemediatiseerde oproep de mensheid uit de totale onverschilligheid wekken.
 Een groot deel van zijn werk blijft overigens noodgedwongen onbekend, omdat het alleen in stilte mogelijk is: als de Secretaris-Generaal bijvoorbeeld de visie van de Zuid-Afrikaanse president Thabo Mbeki op aids beïnvloedt, kan dat enkel als het niet breed uitgesmeerd wordt in de media.
Kortom, het gaat dus om een van de belangrijkste banen ter wereld. Toch verloopt de aanduiding van die persoon niet via een uitgewerkte procedure. Er staat erg weinig op papier behalve dan dat de Secretaris-Generaal ‘op voorstel van de Veiligheidsraad door de Algemene Vergadering wordt benoemd’ (artikel 97 van het Handvest van de VN).
Een resolutie uit 1946 bepaalt verder dat ‘het wenselijk zou zijn indien de Veiligheidsraad slechts één kandidaat zou voorstellen aan de Algemene Vergadering en dat in de Algemene Vergadering een debat over de benoeming wordt vermeden. Zowel benoeming en selectie moeten worden besproken achter gesloten deuren, en als er al gestemd wordt, moet die stemming geheim zijn.’ Wie van de procedure een ondoorzichtig schimmenspel wil maken, zou het niet beter kunnen zeggen.
Tot slot is er nog een derde, ditmaal ongeschreven regel. Die stelt dat de Secretaris-Generaal om beurten uit de verschillende regionale groepen van de VN komt en niet uit een van ‘s werelds grootmachten maar eerder uit een middelgroot land. Maar dat is niet meer dan een traditie die doorbroken kan worden indien de vijf permanente leden van de Veiligheidsraad het daarover eens zouden zijn.
 
Omdat er weinig op papier staat, is het best mogelijk dat er dit jaar onenigheid ontstaat over de regionale beurtrol. Normaal gezien is Azië aan de beurt, maar Oost-Europa roert zich. De VN heeft vijf regionale groepen -het Westen, Azië, Afrika, Latijns-Amerika en de vroegere Oostbloklanden. Die laatste groep is sinds de val van de Berlijnse Muur eigenlijk een aberratie. Polen, Tsjechië en Hongarije zijn intussen lid van de Europese Unie maar in de VN horen ze nog altijd tot dezelfde groep als Rusland.
Hier speelt ook opportunisme: op deze manier kunnen de Oost-Europese landen in de VN meer benoemingen binnenrijven dan indien ze zich zouden aansluiten bij de westerse groep. Polen, mogelijk gesteund door de VS, lijkt nu van deze vroegere communistische groep gebruik te willen maken om een Oost-Europese Secretaris-Generaal voor te stellen.
De VS willen bovendien dat de VN-topman vooral een manager wordt en minder een politieke figuur. De meeste lidstaten zijn het daar niet mee eens, maar omdat er geen profiel bestaat met de vereiste kwalificaties is ook dat weer voor discussie vatbaar. ‘Als er een goede Aziatische kandidaat komt die voor zestig procent beantwoordt aan de Amerikaanse eisen, kan die het halen’, voorspelt een Belgische diplomaat.

Alex Reyn: ‘Het gebeurt in de wandelgangen’

In de praktijk gebeurt de benoeming van de Secretaris-Generaal door de Veiligheidsraad. De vijf permanente leden -de Verenigde Staten, Rusland, het Verenigd Koninkrijk, Frankrijk en China- beschikken de facto over een veto. De VS gebruikten dat veto bijvoorbeeld tegen een verlenging van het mandaat van Boutros Boutros Ghali, de voorganger van Kofi Annan.
Aangezien de Veiligheidsraad maar één kandidaat mag voorleggen aan de Algemene Vergadering, waar alle lidstaten één stem hebben, wordt die AV min of meer voor een voldongen feit geplaatst. Al zijn er grenzen aan de macht van de Veiligheidsraad. ‘In het hypothetische geval dat de Veiligheidsraad een kandidaat zou voorstellen die voor twee derde van de leden onaanvaardbaar zou zijn, kan de Vergadering die kandidaat verwerpen’, zegt Alex Reyn, voormalig permanent vertegenwoordiger van België bij de VN.
Heeft een land als België dan niets in de pap te brokken als het niet in de Veiligheidsraad zit? Reyn: ‘We kunnen vooral informeel een reële invloed hebben, in de bekende wandelgangen. België steunde destijds in de beginfase Boutros Ghali maar toen we zagen dat de VS niet zouden buigen, wezen we onze Afrikaanse vrienden erop dat Kofi Annan toch ook een Afrikaan was en over heel wat troeven beschikte.’
 
Alex Reyn verwijst ook nog naar 1998: ‘In het kader van de nooit eindigende werkgroep voor de hervorming van de Veiligheidsraad deed België, samen met enkele andere landen, voorstellen om de inspraak van lidstaten bij de benoeming van de Secretaris-Generaal te vergroten.’ Canada beoogt vandaag hetzelfde. Een van die voorstellen behelsde dat de permanente leden van de Veiligheidsraad op vrijwillige basis zouden afzien van hun veto-recht inzake de aanduiding van de Secretaris-Generaal, omdat de benoeming alle 191 lidstaten aanbelangt. Het voorstel genoot weinig belangstelling bij de P5.

Canada wil meer klaarheid en inspraak

Canada is een geëngageerd VN-land en ook G7-lid zonder permanente status in de Veiligheidsraad. Daarom is het land goed geplaatst om voorstellen te doen die de aanwijzing van de Secretaris-Generaal van de VN transparanter maken. Canada vindt dat de hele selectieprocedure moet steunen op vooraf vastgelegde kwalificaties of criteria.
In een zogenaamd non paper schrijven de Canadezen dat de Secretaris-Generaal minimaal over volgende kenmerken moet beschikken: veel ervaring in internationale betrekkingen, langdurige toewijding aan de VN-objectieven, bewezen leiderschapskwaliteiten en managementvaardigheden, geloof in transparantie en ethiek, en sterke communicatievaardigheden.
Canada wil dat een selectiecomité op basis van die criteria op zoek gaat naar geschikte kandidaten, en die aanmoedigt om zich ook effectief kandidaat te stellen. Cruciaal is dat alle lidstaten de kans krijgen kandidaten vooraf te ontmoeten en vragen te stellen, bijvoorbeeld in een informele zitting van de Algemene Vergadering. Canada vindt dat de P5 -de permanente leden van de Veiligheidsraad- hun veto mogen behouden.
Een Secretaris-Generaal zal immers nooit goed kunnen werken als één van de P5 hem of haar niet ziet zitten. Maar de benoeming door de Algemene Vergadering ziet Canada als een tweede, aparte stap in het benoemingsproces, die niet vanzelfsprekend de keuze van de Veiligheidsraad volgt. Daarom is het zo belangrijk dat leden van die Algemene Vergadering op een geïnformeerde manier kunnen beslissen.
De Canadezen beseffen dat zo’n grondige hervorming niet meer zal lukken voor de opvolging van Kofi Annan, maar willen ook nu toch al enige verandering. ‘Het kan toch niet dat sommige van de huidige kandidaten zich al zijn gaan voorstellen op het Wereld Economisch Forum van Davos, terwijl degenen die echt de keuze zullen moeten maken hen niet te spreken krijgen’, staat te lezen in het Canadese document.
Om die reden willen de Canadezen dat er binnenkort rondetafels of openbare briefings worden georganiseerd, waarin de kandidaten zichzelf voorstellen aan de VN-gemeenschap. Vraag is natuurlijk of de P5 zullen aanvaarden dat aan hun macht wordt getornd. De voortekenen zijn niet zo gunstig.