Is Marx vandaag nog actueel? (1)

De mening van Andreas Tirez

Het marxisme als systeemdenken heeft binnen het liberalisme afgedaan. Marx dacht de loop van de toekomst via vaste wetten te kunnen afleiden uit het verleden, maar dat idee werd door de liberale filosoof Karl Popper volledig onderuit gehaald in zijn boek ‘De Open Samenleving en Haar Vijanden’ (1945).

Volgens Popper bestaan er geen vaste historische wetten. En de revolutie prediken en uitvoeren, hoe goed bedoeld ook, leidt onvermijdelijk tot catastrofen. Dat heeft de mensheid in de 20ste eeuw mogen ervaren. Dat neemt niet weg dat Popper wel sympathie had voor de goede bedoeling van Marx, die uiteraard voortsproten uit “een brandend verlangen om de onderdrukten” van zijn tijd te helpen, een verlangen dat ook liberalen niet vreemd is. Maar die hulp kan volgens Popper enkel via de stapsgewijze vooruitgang en via veel trial and error. In onze complexe maatschappij bestaan er nu eenmaal geen pasklare antwoorden en enige bescheidenheid is op zijn plaats.

Wanneer men het marxisme echter zou verengen tot de marxistische opdeling van de maatschappij in een onderbouw (de economie) en een bovenbouw (de politiek, de ideeën), is de theorie minder betwist. Een goed hedendaagse voorbeeld zijn de huidige krachtverhoudingen in België: het economisch meer achtergestelde Wallonië stemt ‘links’, terwijl het rijkere Vlaanderen ‘rechts’ stemt. Maar Waals-Brabant, de rijkste provincie van België, stemt dan weer -weinig verrassend- ‘rechts’. Ook de economische positie van een individu bepaalt nog steeds in grote mate belangrijke aspecten van zijn leven, zoals zijn onderwijsniveau of zijn gezondheidstoestand. Nochtans moet ook dat gerelativeerd worden, omdat het geen noodzakelijkheid hoeft te zijn. De Scandinavische landen tonen bijvoorbeeld aan dat de economische afkomst van een individu zijn toekomst niet zo sterk bepaalt als in pakweg België of de Verenigde Staten. Er is dan ook eerder sprake van een mogelijke wisselwerking tussen de onder- en de bovenbouw en veel minder van eenrichtingsverkeer van onder naar boven toe.

Andreas Tirez is econoom en voorzitter van de liberale denktank Liberales

De mening van Dirk Holemans

Het analytisch kader van Marx blijft zeker nog relevant vandaag, waar problemen dikwijls te weinig structureel worden geanalyseerd. Wel is het uiteraard zo dat Marx zijn analyse ontwikkelde in een andere tijd en een andere samenleving. Zijn samenleving was een productiemaatschappij, met dus de logische focus op arbeid (en bijvoorbeeld de vormen van uitbuiting en vervreemding hiermee verbonden). Vandaag de dag leven we in een consumptiemaatschappij (met andere vormen van uitbuiting en vervreemding). En uiteraard was er van een ecologische systeemcrisis in zijn tijd nog geen sprake. In die zin vormt het Marxisme een zinvolle maar onvoldoende bril om de samenleving mee onder de loupe te nemen.

Dirk Holemans is hoofdredacteur van het tijdschrift Oikos

De mening van Jan Dumolyn

Marx zegt niet hoe de economie moet worden georganiseerd. Hij spreekt zich niet uit over wat er zal of moet gebeuren. Fundamenteel is zijn analytische methode die we nog altijd kunnen toepassen. Marx gaat ervan uit dat het kapitalisme een productief en vernietigend systeem is, dat worstelt met inherente contradicties. Hij analyseert de economie vanuit een context van machtsverhoudingen.

Het is geen toeval dat bijna alle mensen die de crisis van 2008 hebben voorspeld, marxistische economen zijn. We hebben geprivatiseerd, geliberaliseerd en een zeepbeleconomie gecreëerd, zonder dat daar veel geproduceerde waarde tegenover stond. De overheid is moeten tussenkomen. Opnieuw verliest de belastingbetaler. We kunnen spreken over een socialisme voor de rijken.

Het is evident dat de overheid meer moet ingrijpen, reguleren. Diegenen die superwinsten maken, moeten inleveren. Dat de economie niet zomaar een spel is van de homo economicus, is een eenvoudig principe.

Jan Dumolyn is professor geschiedenis aan de Universiteit Gent