Latijns-Amerika maakt gemengde balans op van pontificaat

In september benoemde de paus 21 nieuwe kardinalen, onder wie drie
Latijns-Amerikanen. Het subcontinent levert nu 24 kardinalen, die bijna
allemaal op de theologische lijn zitten van het Vaticaan. De top van de
katholieke Kerk is intussen helemaal gezuiverd van Latijns-Amerikaanse
geestelijken die hebben bijgedragen tot het tweede Vaticaanse Concilie
(1962-1966), dat de basis legde voor de bevrijdingstheologie. Die legde de
christelijke leer uit als een “keuze voor de armen” en zag het als taak van
de kerk de mensen te bevrijden van onderdrukking en armoede.

Op zijn 18 reizen naar Latijns-Amerika heeft de paus er alles aan gedaan om
zijn visie op de “kerk van het derde millennium” door te drukken. Hij schrok
er niet voor terug aan dictators de communie te geven, verkozen presidenten
te bekritiseren en “afvalligen” op een zijspoor te zetten. Kardinaal Joseph
Ratzinger, het hoofd van de Congregatie voor de Geloofsleer, publiceerde in
1984 een lange kritiek op de “theologie van de armen”.

In 1983 nam de paus in Nicaragua het nog jonge sandinistische regime op de
korrel, dat net de dictatuur van Somoza had overwonnen. Dat leverde de
kerkvorst voor het eerst boegeroep op uit het publiek, omdat hij niet
tegelijk het geweld van de door Washington gesteunde contrarebellen
veroordeelde. De paus viel toen even uit zijn protocollaire rol door het
publiek tot “silencio” aan te manen, wat leidde tot nog meer tumult.

Op latere reizen naar Argentinië en Chili had de paus er dan weer geen
probleem mee om dictators de communie te verlenen. Mensenrechtenschendingen
kwamen toen niet of slechts zijdelings ter sprake. In 1996 kreeg de
voormalige Chileense dictator Pinochet voor zijn vijftigste
huwelijksverjaardag een ondertekende foto van de paus met een tekst waarin
de dictator en zijn vrouw een “voorbeeldig christelijke koppel” werden
genoemd.

In de twee grootste katholieke landen op aarde, Brazilië en Mexico, blijven
nog maar en handvol progressieve bisschoppen over. Een bekend geval is dat
van de Brazilaanse priester Leonardo Boff, die spreekverbod kreeg en
vervolgens uit de Kerk stapte. “Deze rijke Kerk moet de arme mensen haar
verontschuldigingen aanbieden omdat zij die het opnamen voor de
minstbedeelden werden veroordeeld als valse profeten”, zei Boff onlangs in
een interview met een Mexicaanse krant.

Andere voorbeelden zijn de Mexicaanse bisschop Samuel Ruiz uit de opstandige
provincie Chiapas. Enkele inheemse diakens die Ruiz hadden gewijd kregen het
verbod hun mandaat uit te oefenen. De Braziliaanse bisschoppen Ivo
Lorscheiter, Luciano de Almeida en Celso Queiroz werden omwille van hun
progressieve visie verbannen naar verafgelegen bisdommen. Het bekendste
geval is dat van wijlen bisschop Helder Cámara, die nooit tot kardinaal werd
bevorderd.

“Johannes-Paulus II en zijn adviseurs hebben geprobeerd de kerk van het
verleden opnieuw op te bouwen”, zegt Francisco Avedaño van de universiteit
van Costa Rica, “hij heeft de traditionele structuren willen consolideren
zonder de nodige veranderingen door te voeren”. Door de benoeming van
conservatieve bisschoppen is de bevrijdingstheologie nu volledig
geneutraliseerd, aldus Avedaño.

De positie van het Vaticaan tegenover de bevrijdingstheologie werd
geïnspireerd door de houding tegenover het voormalige Oostblok, meent de
Mexicaanse theoloog Carlos Monteverde. Na de val van het communisme en het
ontstaan van een unipolaire wereld gedomineerd door de Verenigde Staten
begon de paus evenwel het “wilde kapitalisme” te bekritiseren. Onlangs
veroordeelde hij nog de Amerikaanse inval in Irak.

Op de reizen naar Latijns-Amerika kwam de nadruk te liggen op mensenrechten
en economische rechtvaardigheid. Bij een ontmoeting met Fidel Castro in 1998
bleef er niets over van de kritische tonen die de paus in Nicaragua had
aangeslagen. Toch is het voor Monteverde zonneklaar dat in de voorbije 25
jaar de progressieve stromingen plaats moesten maken voor een meer
conservatieve leer met het accent op spirituele bevrijding. Het is deze
“nieuwe” katholieke Kerk die op 16 oktober het 25-jarige pontificaat van
Karol Wojtyla zal herdenken.