François Grünewald: Nieuwe oorlogen produceren onleefbare steden

De stad is al sinds het begin der tijden het strijdtoneel bij uitstek, denk maar aan Sparta en Athene of aan het bombardement op Dresden in de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de Koude Oorlog zijn we dit deel van de geschiedenis enigszins vergeten, aangezien in die tijd de meeste oorlogen woedden in de zogenaamde periferie, in landen zoals Angola en Mozambique.
Na de val van het IJzeren Gordijn stonden we ineens weer oog in oog met stedelijke oorlogen, zoals in Grozny en Sarajevo. Bij die ‘herontdekking’ van de stad als oorlogsterrein kwamen de humanitaire organisaties echter aangehold met gedateerde middelen en methodes. Humanitaire hulpverlening is immers in een tijd ontstaan waarin noodsituaties zich vooral voordeden in landelijke gebieden.
Er moest eerst als het ware een ‘knop’ worden omgedraaid, zodat de hulp kon worden aangepast aan de stedelijke context. Kijk bijvoorbeeld naar Bosnië, toen milities daar gewapenderhand hele steden innamen of de plaatselijke bevolking opsloten in kampen. In plaats van adequaat te reageren stonden de Verenigde Naties ernaar te kijken met de handen in het haar…
Timothy Raeymaekers en Salvatore di Rossa van de Conflict Research Group van de Gentse universiteit spraken hierover met professor François Grünewald, voorzitter van de Franse onderzoeksinstituut “Urgence-Réhabilitation-Développement” (URD)  en auteur van Ville en Guerre et Guerre en Ville. Pratiques humanitaires en question. Grünewald geeft op 1 april een lezing in Gent.
Op welke manier heeft de nieuwe vorm van oorlogvoering het stedelijke weefsel veranderd?
François Grünewald: Een groot aantal internationale organisaties heeft nu een zetel in steden in oorlog. De Afghaanse hoofdstad Kaboel bijvoorbeeld, werd een aantrekkingspool voor allerlei organisaties die hulp proberen te bieden aan de noodlijdende bevolking. Als gevolg komt de stad steeds meer in het vizier te liggen van gewelddadige actoren, die de stad niet alleen gebruiken voor doeleinden als bevoorrading en propaganda, maar ook als politiek doelwit. En hulporganisaties vormen daarbij dikwijls hun directe slachtoffer.
Vanuit humanitair oogpunt zijn er twee aan elkaar gerelateerde fenomenen waar te nemen. Enerzijds komen vluchtelingen dikwijls in kampen terecht die op den duur gaan fungeren als nieuwe stedelijke ruimtes. Er ontstaan een soort ‘ministeden’, die vaak ook nog eens in geologisch onveilige gebieden liggen, waarbij de bevolking en de hulporganisaties het slachtoffer kunnen worden van overstromingen, aardbevingen of andere natuurrampen. Maar de langdurige humanitaire hulp in deze ‘steden’ maakt deze mensen voor vaak lange tijd direct afhankelijk van hun nieuwe omgeving.
Anderzijds weigeren veel mensen om in zulke kampen te leven. Zij gaan op zoek naar een – dikwijls informele – activiteit in de overvolle bestaande stedelijke centra, die het sowieso al moeilijk hebben om het hoofd boven water te houden. Zo een evolutie valt bijvoorbeeld waar te nemen in steden als Bogotá in Colombia of Goma in Congo, waar berooide vluchtelingen allerhande jobs zoeken om maar de kost te kunnen verdienen, en daarbij dikwijls uitkomen bij dubieuze of zelfs criminele connecties. Vroeger ontstond een stad daar waar de mogelijkheden voor economische activiteit het gunstigst waren; vandaag zien we dat nieuwe stedelijke ruimtes vaak floreren als draaischijven van oorlogseconomieën en criminele netwerken.
De grote uitdaging voor humanitaire organisaties, zegt u in uw boek, is dat oorlogen tot aanzienlijke sociale veranderingen leiden, die dan weer nefaste gevolgen hebben voor de stedelijke infrastructuur en toegang tot economische middelen. Hoe los je zoiets op ?
François Grünewald: De klassieke steden zijn van oudsher productie- en consumptiecentra, waarbij een soort symbiotische relatie is ontstaan met het (voornamelijk rurale) hinterland waar de grondstoffen voor de industriële productie worden afgenomen. Nieuwe ‘steden’ – met name de hulpafhankelijke humanitaire kampen – vormen in deze zin een gevaar voor het bestaande politieke en economische evenwicht. Want ook al spelen ze een rol als economische en politieke centra, ze zijn vanuit ontwikkelingsperspectief onleefbaar omdat ze niks produceren.
In de bestaande steden worden nieuwkomers dan weer beschouwd als een soort vijfde colonne, die een bedreiging vormt voor de toegang tot openbare diensten. Daardoor ontstaat een tweedeling tussen stedelingen en nieuwkomers die zorgt voor nieuwe, soms hevige conflicten.
Het probleem is dat humanitaire organisaties niet de ‘savoir faire’ hebben om in zo een omgeving te functioneren. Ze zijn gewoon een latrine te bouwen of zieke dorpelingen te verzorgen, maar niet om de watervoorziening of de gezondheidszorg van een hele stad te beheren. De hulporganisaties nemen zo een heleboel taken op zich die traditioneel tot de verantwoordelijkheid van de staat behoren, terwijl ze er niet op voorbereid zijn. Hoewel ik dus positief sta tegenover een beter begrip van de stedelijke context door de humanitaire sector, denk ik dat er nog een lange weg is af te leggen.

François Grünewald geeft op 1 april een lezing aan de Universiteit Gent getiteld “Cities as a humanitarian space.”

De lezing vormt een inleiding op de debattenreeks “Cities in conflict” (Steden in conflict), die georganiseerd wordt de Conflict Research Group van de Gentse universiteit in samenwerking met MO*.  

Filmzaal Plateau, Paddenhoek 5, Gent. Aanvang 19u.
Voor meer informatie: www.conflictresearchgroup.be