'Een stabiele macht in een turbulente regio'

De opstand in Andijan kwam niet uit de lucht gevallen. Eerder deze maand kwam het al eens tot publiek protest in de Ferghana Vallei, waar Andijan ligt. En in 2004 werd de hoofdstad Tasjkent al eens opgeschrikt door een reeks aanslagen en zelfmoordaanslagen, waarna honderden mensen op verdenking van terrorisme werden aangehouden. In de meeste gevallen zorgde de politie zelf voor belastend materiaal door de vermeende terroristen religieuze pamfletten in de hand te duwen. Dat patroon herhaalt zich vandaag: wie in Oezbekistan zijn stem verheft, krijgt het label “moslimfundamentalist” opgekleefd.
Oezbekistan is sinds 2001 een onmisbare bondgenoot van het Westen in de strijd tegen het globale terrorisme. Volgens Oezbeekse dissidenten heeft president Karimov de Verenigde Staten gebruikt om zijn eigen positie te verstevigen en is de strijd tegen de terreur in Oezbekistan op die manier kunnen omslaan in regelrechte geloofsvervolging, terwijl de VS oogluikend lieten begaan.
Bij een recent bezoek verklaarde Donald Rumsfeld nog zonder blikken of blozen dat Oezbekistan ‘een stabiele macht in een turbulente regio’ is. De VS kregen een luchtmachtbasis op Oezbeekse bodem en bovendien stuurden ze volgens de New York Times ook Al Qaeda verdachten naar Oezbekistan om er ondervraagd te worden -ondanks de minstens twijfelachtige reputatie van het regime op het vlak van mensenrechten.
Human Rights Watch schrijft in een rapport uit 2004 dat er minstens 7000 mensen incommunicado vastgehouden worden in Oezbekistan, louter omdat ze moslim zijn. Dat cijfer zal na Andijan zeker oplopen, ongeacht het aantal dodelijke slachtoffers dat daar viel. De levensomstandigheden in de Oezbeekse gevangenissen zijn erbarmelijk. Tijdens de gevangenschap is er geen contact mogelijk, ook niet met advocaten. Dat laat de deur wijd open voor folteringen, verkrachtingen en het met geweld afdwingen van bekentenissen -wat voor 2001 ook door de Amerikaanse inlichtingendiensten vastgesteld werd.
Volgens Craig Murray, de Britse ambassadeur die vorig jaar uit zijn ambt werd ontzet wegens openlijke kritiek op het Oezbeekse regime, moeten slachtoffers van de repressie onder dwang genade vragen bij president Karimov, waarbij ze toegeven dat ze terroristen zijn en verklaren dat ze hun geloof afzweren, om daarna jarenlang opgesloten te worden.
Ook op economisch vlak is het slecht gesteld met Oezbekistan. Het “beleid” beperkt zich vaak tot maatregelen die de heersende elite moet toelaten de volledige controle over de economie te verwerven. In de politiek wordt elke oppositiepartij de registratie ontzegd. Dat zijn de echte oorzaken van de volkswoede die eerst in Andijan en later in de rest van Ferghana uitbarstte.
Zo lang Karimov zowel Washington als Moskou kan overtuigen van zijn onvervangbaarheid, lijkt er weinig perspectief op verbetering. Toch zijn de dagen van zijn alleenheerschappij wellicht geteld. Het is alleen wachten op een pro-westers alternatief voor de oppositie die nu vooral belichaamd wordt door de Hizb ut-Tahrir, een niet-gewelddadige maar wel islamitische beweging die met name sterk staat in de Ferghana Vallei. Overigens ligt Andijanb op een steenworp van de Kirgizische steden Osh en Jala-Abad, waar in maart de tulpenrevolutie begon.