De oerwip van de mensheid

Het was voor de mensheid in het Victoriaanse tijdperk een bittere pil om te slikken. De apen die we sinds mensenheugenis als bron van spot en vermaak hanteerden, bleken volgens de (r)evolutionaire inzichten van Charles Darwin onze familie te zijn. Chimpansee, bonobo, gorilla en orang-oetan promoveerden eensklaps van potsierlijke bananenfretters tot onze biologische neven en nichten.

De familie van de mensapen. Het kan in de beste families gebeuren, maar waarom uitgerekend in de onze… moeten vele keurige dames en heren gedacht hebben. Ook anderhalve eeuw en vele kilo’s wetenschappelijk bewijs later blijft deze ‘inconvenient truth’ voor velen een lastige kwestie, van het Midden-Oosten tot Amerika.

Man van zes miljoen

Dat religies het knap lastig hebben met onze beestige roots is genoegzaam bekend. Maar ook erg rationele lui reageren vaak verrast wanneer de bioloog zijn boekje opendoet over onze eigen soort. Het traject van Afrikaanse aapachtige tot twitterende fan van The Arctic Monkeys is een verhaal van bijna 6 miljoen jaar.

De ‘man van zes miljoen’ kwam evenwel niet zomaar de soap van het leven op aarde binnen wandelen. Het palmares van het leven overspant niet minder dan 3,5 miljard jaar. Onze aapachtige voorouders hadden ook voorouders, en die ook weer, en ga zo maar door. Onze beestige natuur beperkt zich daarom niet tot een portie aap.

Een belangrijk deel van uw genetisch materiaal bestaat uit gerecycleerde en verbouwde genen van vissen en zelfs insecten die veel verder in de tijd teruggaan dan mensapen. Neil Shubin beschrijft dat fraai in zijn boek Our inner Fish (de vis in ons). Wij en de andere soorten zijn vruchten van een lang relaas van evolutionair bricoleerwerk.

Misschien valt het dus nog wel mee wanneer u straks in de spiegel kijkt en bedenkt… tja, voor een omgebouwde aap met een vleugje omgebouwde vis en kever… Van biodiversiteit gesproken! Geen wonder dat de zoo de belangrijkste toeristische attractie van het land is. Maak van uw volgende zoobezoek alleszins een oprecht familiefeest. Allemaal beestjes!

Mensen in soorten

Recent onderzoek levert nog meer ongemakkelijke waarheden. We spreken van dé mens, maar onze aardbol kende meer dan één mensensoort. Op de schoolbanken leerde u mogelijk over de rij homo’s van aapachtige tot moderne mens: Homo africanus, Homo habilis, Homo erectus, Homo neanderthalis, enz. om bij Homo sapiens te belanden.

Het traject van Afrikaanse aapachtige tot twitterende fan van The Arctic Monkeys is een verhaal van bijna 6 miljoen jaar.

Het idee van een enkele, eenvoudige afstammingslijn blijkt een dwaling. Onze evolutie is een wilde struik met vele vertakkingen en doodlopende twijgen. Het leven op aarde heeft geen GPS om de meest gerichte trajecten af te leggen. Er worden heel wat zijwegen ingeslagen die al dan niet succesvol worden. Meerdere van die fossiele homo’s blijken dus niet onze voorouders te zijn. Het zijn de pechvogels van het zijspoor.

Van bil in de grot

Alle huidige mensen op aarde behoren tot dezelfde biologische soort Homo sapiens. Maar even terug op de geologische tijdsschaal waren er nog twee aparte mensensoorten: onze voorouder en de neanderthaler. U dacht toch een stukje neanderthaler in uw buurman te herkennen? Dat kan.

Ook zonder directe afstamming kunnen er genen van de ene soort naar de andere gaan. Nu we over krachtige DNA-analyses beschikken zien we dat kruising tussen soorten vaker voorkomt dan gedacht. Soorten worden verondersteld om alleen maar vlinders in de buik te krijgen van eigen soortgenoten. Meestal is dat zo, maar de ware biologie is niet altijd erg katholiek.

Vorig jaar rapporteerden wetenschappers in het topblad Science over aanwijzingen voor een beperkte genetische uitwisseling tussen de neanderthaler en de moderne mens.

Of het een langdurige romance in een of andere grot is geweest, dan wel een snelle oerwip, weten we niet. Er wordt trouwens geopperd dat onze voorouders de neanderthaler om het hoekje hebben geholpen. Misschien, maar vooral het klimaat legde in die periode de kaarten beter voor ons dan voor die andere mensensoort. De evolutionaire geschiedenis van de mens is nog niet helemaal uitgevlooid. Wetenschappers zijn nooit helemaal klaar.  

Beestig interessant   

Inzichten uit de evolutiebiologie helpen ons om te begrijpen wie we echt zijn. Er wordt stevig gegomd aan de fundamentele scheidingslijn tussen mens en dier. De mens blijkt beestiger te zijn dan gedacht. Maar tegelijk zien we bij vele dieren meer ‘mens’ opborrelen.

Sommige mieren blijken aan landbouw te doen; orka’s blijken een complexe taal te hanteren; bonobo’s beschikken over moraal; vlinders kunnen leren, enz. We zitten niet boven, maar midden in “the greatest show on earth”.   

Hans Van Dyck is professor gedragsecologie en natuurbehoud aan de UCL (Louvain-la-Neuve).