Arme Brazilianen keren katholieke Kerk massaal de rug toe

Het is het resultaat van de economische problemen van de voorbije 25 jaar en “de diepe teleurstelling en het gevoel verlaten te zijn” van veel arme mensen, zegt theoloog José Oscar Beozzo. “Ze verwachten niets van de staat en niets van de Kerk of van God.”

De snelle groei van het aantal mensen dat zich in geen enkele religieuze gemeenschap meer thuis voelt, is het “belangrijkste sociale verschijnsel” dat de Kerk moet onderzoeken in Brazilië, vindt Beozzo, die jarenlang voorzitter was van het Studiecentrum voor de Geschiedenis van de Kerk in Latijns-Amerika.
In 1970 hing amper 0,8 procent van de Brazilianen geen religie aan; in 2000 was dat aandeel volgens het Braziliaanse Instituut voor Geografie en Statistiek (IBGE) al gestegen tot 7,4 procent. Er zijn grote regionale verschillen: in de noordoostelijke, verpauperde deelstaat Piauí noemt 99 procent van de bevolking zich nog altijd gelovig, in het eveneens straatarme Queimados aan de rand van Rio de Janeiro zegt 28 procent van de bevolking in geen kerk meer binnen te komen.
De katholieke Kerk in Brazilië werd al eerder geconfronteerd met mensen die hun geloof afzweerden. Maar dat bleef toen beperkt tot kleine groepen, bijvoorbeeld de intellectuelen die eind de 19 de eeuw uit de Kerk stapten en de anarchistische en communistische arbeiders die vorige eeuw hun voorbeeld volgden. Maar “nu zijn het de armen, de mensen die altijd gelovig waren, die in groten getale vertrekken”, stelt Beozzo vast.
Een grotere uitdaging vormen nog altijd de uiteenlopende evangelische Kerken die ontevreden katholieken in bosjes blijven aantrekken. In 1970 was 5,2 procent van de Brazilianen evangelisch of protestants, bij de volkstelling van 2000 kruiste al 15,4 procent van de bevolking die optie aan.
Brazilië telt meer katholieken dan welk ander land ter wereld ook, en daarom lijkt het Vaticaan de behoefte te voelen zijn cijfers wat op te poetsen. Drie weken geleden stelde de Heilige Stoel dat er 155,6 miljoen katholieken leven in Brazilië. Dat zou overeenkomen met 84,5 procent van de bevolking. Maar volgens de volkstelling van 2000 was het marktaandeel van de katholieken al gedaald tot 73,6 procent. De katholieke Kerk baseert zich voor haar cijfers op de doopregisters van de diocesen. In Brazilië worden pasgeboren kinderen wel vaker meteen gedoopt zonder dat dit betekent dat ze later binnen de katholieke Kerk zullen blijven.
Beozzo wijst erop dat binnen de evangelische Kerken vooral de Pinkstergemeenschappen met hun doorleefde vieringen het goed doen. De charismatische beweging binnen de katholieke Kerk biedt daar voor een deel een antwoord op. Maar de Pinksterkerken “zijn flexibeler en vrijer” om nieuw terrein te veroveren, oordeelt Beozzo. De kerken van beginnende Pinkstergemeenschappen kunnen huizen of zelfs garages zijn. Voorgangers worden in twee jaar tijd klaargestoomd. De katholieke Kerk heeft last van een “zware” structuur; de priesteropleiding neemt acht jaar in beslag.
De doorbraak van de evangelische Kerken heeft te maken met de snelle verstedelijking en de sterke interne migratie in Brazilië. Alternatieve Kerken blijken te profiteren van de ontworteling die dat meebrengt. Ook het groeiende individualisme speelt in het voordeel van de concurrenten van het Vaticaan. “Vroeger was het ondenkbaar vier verschillende godsdiensten in één huisgezin aan te treffen, maar nu is religie een persoonlijke keuze geworden”, zegt Beozzo. Hij ziet ook de barre omstandigheden waarin veel Brazilianen moeten leven als een goede voedingsbodem voor Kerken die eenvoudige oplossingen beloven.
De kerkelijke hiërarchie in Brazilië ziet Paus Benedictus XVI graag komen. Johannes Paulus II, de voorganger van de huidige paus, bezocht Brazilië drie keer. Maar hij zorgde er tegelijk voor dat Brazilië 28 jaar lang geen voorzitter kon leveren voor de Bisschoppelijke Raad voor Latijns-Amerika en voor andere belangrijke beslissingsorganen van de katholieke Kerk. Maar vorig jaar benoemde paus Benedictus XVI de Braziliaanse kardinaal Claudio Hummes, als prefect van de Congregatie van de Clerus in het Vaticaan. Daarmee maakte hij een einde aan een beleid “dat niet goed was voor Brazilië maar ook niet voor het Vaticaan”, oordeelt Beozzo. Benedictus XVI zal volgende week in Brazilië onder meer de vijfde Algemene Bisschoppenconferentie van Latijns-Amerika en de Cariben bijwonen.