Vandaag een akkoord over vluchtelingen, morgen “jungles” over heel Europa

Op 18 maart vindt in Brussel de EU-Turkije top van de waarheid plaats. Elke top lijkt het dat er een akkoord komt, om dan een nieuwe datum te zien verschijnen. Het beoogde einddoel is het herstel van de normaliteit: de bewegingsvrijheid binnen de Schengenzone. Maar na elk topoverleg duwt Europa zichzelf ietsje verder in tegenovergestelde richting: meer gesloten grenzen. Reis mee van grens tot grens:

Syrië-Turkije

Ga naar:
Syrië-Turkije
Turkije-Griekenland, Libië-Italië
Griekenland-Macedonië
Balkanroute

De Syrisch-Turkse grens was al dicht

‘Voor vele Syriërs is de sluiting van grenzen niets nieuw’, zegt Aurélie Ponthieu van Médecins Sans Frontières. ‘Tienduizenden mensen zijn opgesloten in belegerde gebieden in Syrië zelf. Sinds Syriërs een visum moeten aanvragen om naar Turkije te reizen, zijn ook de Turkse grenzen gesloten. Syrië wordt één grote, levensgevaarlijke openluchtgevangenis.’

Turkije wil zijn grenzen niet open houden om meer dan 3 miljoen vluchtelingen binnen te laten als Europa er aan het andere uiteinde niet meer opneemt. ‘Dat spel veroordeelt mensen tot de dood’, zegt Ponthieu. ‘Op vele plaatsen in Syrië is er niet eens humanitaire basishulp voorhanden, zelfs onze ziekenhuizen werden gebombardeerd.’

Zelfs met de vredesonderhandelingen wijst alles op een nieuwe instroom. ‘Achter de vluchtelingenstroom zit een verlies van hoop op integratie in Turkije. De meest recente cijfers van VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR tonen dat Syriërs Turkije niet langer zien als een land van integratie, maar als transit richting Europa. Hulp aan vluchtelingenkampen zal dus weinig impact hebben op de stroom naar Europa’, zegt Ponthieu.

Turkije-Griekenland, Libië-Italië

Turkije onderzoekt geen asielaanvragen

‘Alle nieuwe irreguliere migranten die vanuit Turkije naar de Griekse eilanden oversteken worden teruggestuurd’, klinkt het in de verklaring van staatshoofden en regeringsleiders van 8 maart. Ook zij die aan Griekse wateren en eilanden waren aankomen. Dat is in de huidige situatie een schending van de fundamentele hoeksteen van het vluchtelingenrecht: het non-refoulement beginsel. Voor alle mensen die je grondgebied binnenkomen en om bescherming vragen, moet worden vastgesteld of het wel veilig is om hen terug te sturen naar hun herkomstland. Terugsturen naar een ander land kan enkel als dat land veilig is.

‘Bijna niemand van de 250.000 niet-Syriërs in Turkije kreeg toegang tot een asielprocedure.’

VN-vluchtelingenorganisatie UNHCR heeft naar aanleiding van de EU-Turkije top helder verwoord wat “veilig” betekent: ‘Een asielzoeker mag enkel naar een derde land worden terug gestuurd, als dat land de asielaanvraag onderzoekt, als dat land de asielzoeker niet naar zijn herkomstland terugstuurt, en als dat land erkende vluchtelingen toegang biedt tot onderwijs, werk, gezondheidszorg.’

Asielaanvraag onderzoeken. Voor het rapport “Europe’s Gatekeeper” van Amnesty International vroeg onderzoeker Andrew Gardner aan de Turkse overheid hoeveel asielaanvragen ingediend en erkend werden. ‘Ze weigerden te antwoorden’, zegt Gardner. ‘Op basis van eigen onderzoek vermoeden we dat bijna niemand van de 250.000 niet-Syriërs in Turkije toegang kreeg tot een asielprocedure.’

Syriërs moeten geen asielaanvraag indienen. Ze kunnen een tijdelijk beschermingsstatuut in Turkije krijgen. Maar alleen Europeanen kunnen als vluchteling erkend worden en integreren in Turkije. Gardner verklaart: ‘Turkije wil vluchtelingen enkel permanent laten integreren als de EU er ook wat meer wil opnemen. Turkije ligt immers tussen Europa en de grootste vluchtelingenlanden ter wereld ligt: Iran, Afghanistan, Irak en Syrië.’

De deal spreekt over de hervestiging van Syriërs uit Turkije naar de EU. Maar daarover is Gardner bijzonder scherp: ‘De zogenaamde one for one deal vereist dat elke veilige en legale hervestigingsplaats gebaseerd is op een andere Syrische vluchteling die zijn leven riskeert op zee naar Griekenland. Dat is absurd, immoreel en bovendien niet effectief: als Turkije weet dat de EU enkel vluchtelingen overneemt als andere vluchtelingen illegaal over zee passeren, dan zal de Turkse kustwacht net wél veel vluchtelingen doorlaten op zee.’

Europese standaarden zijn niet meer wat ze geweest zijn

Niet terugsturen naar herkomstland. ‘Syriërs in Turkse detentiecentra stuurden me foto’s van de Europese vlag op infrastructuur die met Europees geld was gefinancierd’, zegt Gardner. ‘We vonden één Syriër die een uitwijzingsbevel had gekregen, verschillenden werden ook zonder document over de Syrische grens gezet. Deze praktijken schenden het Turkse en internationale recht. En omdat het zo arbitrair gebeurt, vermoeden we dat Turkije anderen wil afschrikken.’

Europese ambtenaren bevestigden aan Amnesty International dat het Europese geld bedoeld voor opvangcentra naar detentie- en uitwijzingscentra gaat, maar dat ze niet verantwoordelijk zijn voor het dagelijkse bestuur ervan. ‘Dat is een onaanvaardbare uitleg, zeker als je de verhalen over fysieke en mentale mishandeling in ons rapport leest’, zegt Gardner. ‘Een deel van de drie miljard euro voor Turkije zal gaan naar detentiecentra, waar het misbruik zal verdergaan. De deal voorziet geen mechanisme om te controleren of de mensenrechten gerespecteerd zullen worden.’

Europees geld mag volgens Europese regels enkel gebruikt worden voor praktijken die overeenstemmen met EU-standaarden. Als er niks verandert, kunnen we er dus van uit gaan dat mentale en fysieke mishandeling overeenstemt met de EU-standaarden. Maar bij elke onderhandelingsronde vraagt Turkije meer geld, en is er minder transparantie.

Toegang tot rechten. Vluchtelingen in Turkije krijgen amper toegang tot werk, onderwijs en gezondheidszorg. ‘Drie miljoen vluchtelingen integreren in Turkije zou voor elk land een gigantische opdracht zijn’, zegt Gardner. ‘Toch is de EU beter geplaatst dan Turkije om vele vluchtelingen te ontvangen.’

We zien misschien wel een stille geopolitieke verschuiving. De angst voor grootschalige immigratie deed Europa buigen voor Erdogan’s wil. Maar Turkse overmoed kan de hele deal op de helling plaatsen: de Franse en Cypriotische presidenten verzetten zich al tegen de Turkse eisen. Voor de situatie op het terrein maakt het weinig verschil.

De Libië-Italië route niet vergeten

Het lijdt geen twijfel dat het Turkse beschermingsregime niet voldoet aan Europese en internationale standaarden. Naar zo’n land kunnen vluchtelingen niet worden terug gestuurd. ‘Als de EU iets van Turkije heeft geleerd, is het wel om geldende wetten om te buigen en aan te passen aan de politieke eisen van het moment’, zegt Gardner.

Dat zou er volgens Aurélie Ponthieu van Médecins Sans Frontières toe kunnen leiden dat opnieuw meer vluchtelingen de langere en gevaarlijkere Libië-Sicilië route zullen nemen. Médecins Sans Frontières charterde in 2015 een schip, de Bourbon Argos, om vluchtelingen tussen Libië en Italië te redden. Ze redden inmiddels 23.747 vluchtelingen en behandelden er 100.000.

‘We hebben 14 jaar ervaring met boten die in Italië aankomen, maar we behandelden de vluchtelingen aan land’, zegt Ponthieu. ‘Nu zijn we ook actief op zee. Hun leven is in gevaar van zodra ze op de boot stappen: ze waren al erg verzwakt nadat ze vaak maandenlang in de woestijn stapten of in onmenselijke detentiecentra zaten. Om de bootreis zo kort mogelijk te maken, wilden we dicht bij de Libische wateren geraken.’

En toch ziet Médecins Sans Frontières regelmatig doden door uitdroging. Met één reddingsboot kunnen ze bovendien niet overal zijn, dus kunnen we uit hun ervaringen besluiten dat veel mensen sterven en nooit gevonden worden.

We worden gedwongen tot solidariteit

Implementatierapporten over de EU-Turkije deal meten succes af aan het aantal vluchtelingen dat door de grenzen geraakt. Als we voortgaan op sommige verklaringen, heeft niemand nog recht op asiel in Europa, de regio met het beste asielsysteem ter wereld. De uitvoering van onze plicht tegenover vluchtelingen wordt voorwaardelijk: pas nadat hervestiging van vluchtelingen uit Turkije één van de Turkse voorwaarden werd om meer vluchtelingen tegen te houden, ging Europa akkoord, met weinig concrete engagementen.

‘Médecins Sans Frontières volgt de wet in plaats van een politieke deal die de wet schendt.’

In de Egeïsche zee komt Médecins Sans Frontières in een moeilijk parket. ‘Daar redden wij in december alleen al 6055 mensen, maar mogen wij hen nog naar Griekenland brengen?’, vraagt Ponthieu. ‘Wij volgen de wet in plaats van een politieke deal die de wet schendt. Onze leidraad blijft het principe van non-refoulement.’

‘We willen niet terug naar de situatie waarin vluchtelingen, van zodra ze de Griekse kustwacht zien, hun eigen boot doen zinken om een push-back te vermijden. Smokkelaars overtuigen hen met de hoop dat wanhopige daden hen kunnen redden. In de internationale wateren tussen Italië en Libië is het tenminste duidelijk waar we de vluchtelingen naartoe mogen brengen: de Italianen weigeren de vluchtelingen niet.’

Griekenland-Macedonië

Vluchtelingen zijn vandaag ongewild door alle landen

‘De irreguliere migrantenstromen langs de Westelijke Balkanroute zijn ten einde gekomen; deze route is nu gesloten’, zo kondigden EU-leiders hun beslissing aan. Deze uitspraak zal leiden tot een humanitaire ramp in Turkije, Griekenland en de Balkan.

Sinds 8 maart controleert Slovenië of mensen geldige visa hebben voor EU-landen. Geen enkele vluchteling heeft dat. De Balkanroute is dus gesloten. Een paar dagen geleden al liet de Macedonische politie zelfs Syriërs uit Damascus, Homs en Latakia niet meer door omdat dat geen “oorlogssteden” zouden zijn. Politieagenten aan grenzen beslisten over het recht op asiel. Inmiddels patrouilleert de Macedonische politie de hele landsgrens en passeert niemand nog.

Stéphane Heymans onderbreekt ons gesprek met een bericht dat plots binnenloopt. Heymans, operationeel directeur bij Médecins du Monde, stuurde zijn collega’s op prospectie in Albanië om de noden daar te voorspellen. ‘De overheidstreinen naar het kamp bij Slavonski Brod zijn gestopt. Transitkampen in Slovenië en Servië zijn aan het sluiten. We zien nu al een vermoedelijke toename van de mensensmokkel: elke week ontbreken 2000 tot 3000 vluchtelingen in Griekenland’, luidt het bericht.

Turkije wil de vluchtelingen niet terugnemen, de Balkanlanden laten hen niet door, Oost-Europese landen blokkeren relocatie.

Maandenlang werd onderhandeld en gepraat over de hotspots, waar vluchtelingen zouden worden geregistreerd en onder controle van overheden verdeeld over de rest van de EU. De officiële Balkanroute was een tijdelijke oplossing voor het uitblijven van een effectief relocatiebeleid vanuit die hotspots. Nu sluit de route zonder eerst de hotspots effectief te maken. Zo hebben Europese leiders een humanitaire crisis gecreëerd. Het kind wordt met het badwater weg gespoeld: we vinden gesloten grenzen belangrijker dan een ordentelijk beheer van migratiestromen.

Griekenland was nog maar net begonnen met de registratie van vluchtelingen voor relocatie. Met 15.000 vluchtelingen gestrand bij een kamp voor 2500 is dat allerminst evident. Zeker omdat de vluchtelingen hun vertrouwen in Europese overheden hebben verloren. Het relocatieproces duurt bovendien drie maanden. Turkije wil hen niet terugnemen, de Balkanlanden laten hen niet meer door, Oost-Europese EU-lidstaten blokkeren relocatie. Sommigen vertrokken met smokkelaars, anderen trokken een Macedonische grensrivier over, nog anderen wachten op de uitkomst van de top vandaag. De heropening van de Balkanroute staat niet op de agenda.

Humanitaire hulp voor een politieke ramp

Het hulpprogramma van de Europese Commissie, normaal voor hulp aan ontwikkelings- en crisislanden, werkt voor het eerst in Europa. Regeringen sluiten grenzen en roepen precaire situaties in het leven. Daarna komt de hulp. De Europese Commissie voorziet een noodhulpprogramma van 700 miljoen euro voor Griekenland de komende drie jaar. Dat komt bovenop het geld voor Turkije, dat ook naar de bouw van detentiecentra gaat. Hoogst waarschijnlijk gaan we naar de toename van grote detentiecentra in Griekenland en Turkije.

Balkanroute

Middeleeuwse hygiënische toestanden in Europa anno 2016

Voorlopig is de buitenlucht hun detentiecentrum. Naast de 15.000 aan de Grieks-Macedonische grens zitten 1000 vluchtelingen vast in Macedonië. 470 Syrische vluchtelingen zitten vast in het niemandsland tussen Servië en Macedonië. Servië laat hen niet binnen, Macedonië weigert hen terug te nemen. Overheidstreinen voor vluchtelingen in Kroatië en Servië zijn afgeschaft. Slovenië aanvaardt wel mensen die in Slovenië zelf asiel willen aanvragen.

‘In december 2015 was ik in de Sloveense registratiekampen Dobova en Slavonski Brod’, zegt Stéphane Heymans. ‘De mensenstroom kwam er aan met bussen en treinen. Ze wisten niet eens in welk land ze waren. Wat me verbaasde, waren hygiënische maskers bij de zwaar bewapende politieagenten. Dat is niet gebaseerd op een medische noodzaak, maar op irrationele angst. Het leek wel een Ebola-centrum. Dat creëerde een akelige afstand tussen overheid en vluchteling.’

De crisis die nu ontstaat, is dan weer wel gevaarlijk voor de volksgezondheid. Op 14 maart stelden dokters twee gevallen van besmettelijke Hepatitis ‘A’ vast in Idomeni. Ze vrezen dat de middeleeuwse hygiënische toestanden en het gebrek aan proper water kunnen leiden tot een gezondheidscrisis. Heymans voorspelt jungles over heel Europa. En sinds Calais en Duinkerke zijn velen dat normaal beginnen vinden.

Hopeloze kampen achter gesloten grenzen zijn goudmijnen voor smokkelaars

Médecins du Monde stuurde al iemand naar de Italiaanse stad Trieste. ‘Ook daar voorspellen we een jungle’, zegt Heymans. ‘De route via Albanië, langs de Kroatische kust tot aan de Sloveense en Italiaanse grens is al een tijdje open, maar het was een smokkelroute met kleine aantallen vluchtelingen. De meesten namen immers de officiële Balkanroute. Smokkelroutes zullen nu opnieuw aanzwellen.’

‘Hun business-model is gebroken’, zei de Nederlandse premier Rutte over de smokkelaars. Hij voorspelde dat ze binnen drie weken een andere baan zouden kunnen gaan zoeken. Na jaren van bewijzen dat hopeloze kampen achter gesloten grenzen goudmijnen zijn voor mensensmokkelaars, blijven politici in dit soort termen spreken. Politici blokkeren uitwegen, smokkelaars komen hoop verkopen, NGO’s proberen vluchtelingen te beschermen.

De website newsthatmoves.org, die dagelijks updates voor vluchtelingen publiceert, raadt stellig af om via smokkelaars te gaan. Médecins Sans Frontières weet waarom. ‘In onze mobiele klinieken in Belgrado zagen we vele vluchtelingen die slachtoffer waren geworden van geweld, maar we hadden de klinieken niet meer nodig omdat de vluchtelingen op de officiële Balkanroute bleven. Nu zijn we ze opnieuw aan het openen’, zegt Heymans. ‘Sinds november 2015 zien we opnieuw een piek van geweld door smokkelaars. Terug naar start.’

Oost-Europa gebruikt de crisis niet om asielsystemen uit te bouwen

Heymans begrijpt niet waarom de Balkanlanden het liever hebben dat vluchtelingen kwetsbaar en uitgeput in hun steden aankomen en daar in parken slapen. De Balkanroute was net bedoeld om de chaotische migratiestromen te kanaliseren via één route, onder het oog van de politie van elk land. Ook al werden vluchtelingen onder het oog van die politie evengoed uitgebuit door taxichauffeurs of winkeluitbaters, één ding was duidelijk: ze waren tenminste beschermd tegen mensensmokkelaars.

De Balkanroute had een begin kunnen zijn van de uitbouw van asielsystemen en opvangcentra in de Balkanlanden, zeker in Kroatië en Slovenië, toch al een aantal jaar lid van de EU. ‘Het was interessant om te zien hoe de vluchtelingencrisis die landen, zelf recent nog met elkaar in oorlog, deed samenwerken’, zegt Heymans. ‘Maar de angst wint het van de hoop. Een Kroatische VN-medewerker vertelde me: “Wij weten hoe mensen van de ene dag op de andere op elkaar kunnen beginnen schieten. Als de vluchtelingen hier te lang blijven, zullen allerlei extremen gevoed worden.”

Daarom waren de Kroaten blij dat het snel ging. Het registratiekamp Slavonski Brod zag eruit als een lopende band. Vluchtelingen kwamen aan met de trein aan een loods; daarin was een parcours van registratie uitgetekend; aan het andere uiteinde kwamen ze eruit, kregen ze van NGO’s eten toegestopt en werden ze op nieuwe treinen richting Slovenië gestopt.

Toen de Balkanlanden in de jaren ‘90 zelf vluchtelingen produceerden, bouwde België geen muren maar asielsystemen op.

De Balkanlanden gaan niet de weg op van West-Europa. Toen de Balkanlanden in de jaren ‘90 zelf vluchtelingen produceerden, bouwde België geen muren maar asielsystemen op. Kunnen de vluchtelingen uit het Midden-Oosten geen impuls zijn voor de Balkanlanden om hetzelfde te doen? Het is niet houdbaar dat West-Europa de enige regio is met asielsystemen die beantwoorden aan het Vluchtelingenverdrag. Politici zouden hun triomfantelijke taal beter sparen voor het moment waarop Oost-Europa die standaarden bereikt.

Volgens Heymans mag je het potentieel voor ontwikkelde asielsystemen in de Balkanlanden niet overschatten. ‘In heel Slovenië is er één centrum voor 40 asielzoekers en is er al paniek als er 400 asielzoekers blijven om asiel aan te vragen’, zegt hij. ‘Slovenië besteedt veel budget aan de vluchtelingen, terwijl ze de eigen Roma-gemeenschap niet geïntegreerd krijgen. In rurale regio’s bestaat armoede. De wereldoorlog eindigde er pas in 1989, en daarna kwamen nog burgeroorlogen. Pas daarna begon de ontwikkeling naar een stabiele rechtsstaat.’

Het andere gezicht van de Balkan werd zichtbaar

Te midden van de door politici gecreëerde crisis zag je toch het menselijke potentieel van de Balkan: de massale humanitaire inspanning van vrijwilligers uit de Balkanlanden. Hun families kampen zelf nog met oorlogstrauma’s. ‘We hadden verwacht dat er in de winter minder vrijwilligers zouden zijn, maar niets was minder waar’, zegt Heymans. ‘Zij vormen een tegenmacht. Ze keren terug naar hun gemeenschappen en inspireren anderen, ook al ondervonden ze veel onbegrip.’

‘De relatie militair-humanitair was soms vreemd’, zegt Heymans. ‘Vrijwilligers werden ingeschakeld in de registratiemachine. En toch hebben zij hebben in die machinale route een menselijke ruimte afgedwongen. Zij vulden de noden in die de overheden negeerden in naam van de efficiënte van het registratieproces: zich wassen, eten, slapen, toiletten en hygiëne.’

Om kampen leeg te maken voor de instroom van een volgende groep vluchtelingen, moest het snel gaan. Ook de vluchtelingen zelf wilden snel vooruitgaan. ‘Als medische actor was het zeer moeilijk om de continuïteit van de zorgen te garanderen’, zegt Heymans. ‘Soms vertrokken onze patiënten in de registratiekampen halsoverkop wanneer de treinen vertrokken. Ik zag een kind dat met zuurstoffles op de trein werd gezet.’

Dat klinkt haast als een luxeprobleem, nu de hele route sluit.

Voor- en tegenstanders zien dat het beleid weinig hoopgevend is

Sinds jaren duwen Europese leiders mensen in de handen van smokkelaars door migratieroutes te sluiten. Er was al de sluiting van de landroute Turkije-Griekenland, waarna de smokkelindustrie van Edirne naar de Bulgaarse grens verhuisde. Dan sloot ook de Turkije-Bulgarije route en opnieuw verhuisden smokkelnetwerken. En nu gebeurt het opnieuw. Een haast religieus geloof in recepten die amper een paar jaar eerder hun falen aantoonden.

Voor vluchtelingen is deze nieuwe sluiting niet historisch, maar één van de zovele obstakels.

Waarschijnlijk weten de politieke leiders dat ook, maar kunnen ze niet het politiek leiderschap tonen dat nodig is: alle financiële inspanningen richten op integratie, via een beschermingsstatuut in Turkije én hervestiging naar Europa.

Voor vluchtelingen is deze nieuwe sluiting niet historisch, maar één van de zovele obstakels. De migratiestroom zal niet stoppen, maar verspreid raken langs andere routes waar overheden niet aanwezig zijn. Om daarop te anticiperen, is Hongarije alvast begonnen met de bouw van een grensmuur op de grens met andere EU-lidstaat Roemenië. Binnenkort is er niet één Fort Europa, maar 28 kleine fortjes. Dan is het beoogde doel van al dit lijden verder af dan ooit tevoren.