Kan Turkije uit de vicieuze cirkel van waterstress breken?

Bevolkingsgroei, verstedelijking, klimaatverandering en - volgens critici - slecht waterbeheer: door een opeenstapeling van oorzaken komen de watervoorraden van Turkije meer en meer onder druk te staan.

Afgelopen winter daalden de enorme reservoirs die de vijftien miljoen inwoners van Istanboel van water voorzien tot een gevaarlijk laag niveau. In de stad ontstond de vrees voor watertekorten.

Door late sneeuw- en regenval bleef de grootste stad van Turkije uiteindelijk gespaard. Maar daarmee zijn de waterzorgen in het land nog niet voorbij, zeggen water- en klimaatexperts - en de dammen zijn onderdeel van het probleem.

‘In plaats van te proberen onze vraag naar water te verminderen, of de hoeveelheid water die verloren gaat door kapotte leidingen en lekkages terug te dringen, zijn we alleen maar gericht op het creëren van meer aanvoer door nieuwe dammen te bouwen’, zegt Akgun Ilhan, expert Waterbeheer bij het Istanbul Policy Center.

Volgens het Turkse Wateragentschap (DSI) heeft het land de afgelopen achttien jaar meer dan duizend nieuwe dammen gebouwd, en naar verwachting zullen daar dit jaar nog eens negentig bij komen.

‘Maar die hydraulische megaprojecten hebben een grote impact op ecosystemen en samenlevingen’, zegt Ilhan. Gemeenschappen worden verdrongen en bossen en landbouwgrond vernietigd.

Politieke spanningen

Uit cijfers van het DSI blijkt dat het beschikbare water in Turkije de afgelopen twee decennia gestaag is gedaald, van ongeveer 1650 kubieke meter per persoon in 2000 tot minder dan 1350 in 2020.

De Verenigde Naties spreken van waterstress als het niveau in een land onder de 1700 kubieke meter per persoon zakt, en van waterschaarste bij 1000 kubieke meter per persoon.

Elementen als bevolkingsgroei, verstedelijking, klimaatverandering en – volgens critici zoals Ilhan – slecht waterbeheer, zetten de watervoorraden van Turkije onder druk. En terwijl dat gebeurt, is het delen van water een toenemende bron van politieke spanningen geworden tussen Turkije en buurlanden Irak en Syrië.

‘Er is geen verschil tussen het beschermen van ons water en het beschermen van ons vaderland’, zei de Turkse president Recep Tayyip Erdogan in maart tijdens een inhuldigingsceremonie van een nieuwe parlementaire Waterraad. Tijdens het evenement beloofde Erdogan 5,2 miljard lira (zo’n 520 miljoen euro) aan investeringen vrij te maken voor nieuwe dammen, waterzuiveringsinstallaties en verbeterde irrigatie.

Landbouw - grotendeels afhankelijk van irrigatie van dammen en grondwater - is goed voor bijna 75 procent van het totale waterverbruik van Turkije, stelt Sara Marjani Zadeh, waterkwaliteitsfunctionaris voor de Voedsel- en Landbouworganisatie van de Verenigde Naties (FAO).

Waterbesparende irrigatie

Waterbesparende technieken zoals druppelirrigatie worden volgens de FAO op amper een derde van de 6,7 miljoen hectare geïrrigeerde landbouwgrond van Turkije gebruikt.

De waterproblemen in Turkije zullen waarschijnlijk erger worden naarmate de effecten van klimaatverandering in frequentie en ernst toenemen.

Pogingen om boeren ertoe te bewegen over te schakelen op deze waterbesparende - maar vaak ook energievretende - irrigatiemethoden hebben tot dusver geen grote verandering opgeleverd, vertelt Gokhan Ozertan, hoogleraar economie aan de Bogazici Universiteit in Istanboel.

‘Boeren willen niet betalen voor de nodige elektriciteit en het onderhoud’, zegt Ozertan. ‘En omdat landbouwsubsidies niet gericht zijn - boeren krijgen geld, ongeacht wat ze verbouwen of hoe - is er geen motivatie om over te schakelen.’

Dat gebrek aan aansporingen om water te besparen heeft ertoe geleid dat veel boeren in droge gebieden niet-duurzame, ‘dorstige’ gewassen zoals suikerbieten en katoen blijven verbouwen, zelfs nadat een afname van beschikbaar water al merkbaar was, vertelt hij.

Extreem weer

De waterproblemen in Turkije zullen waarschijnlijk erger worden naarmate de effecten van klimaatverandering in frequentie en ernst toenemen, zegt waterbeheerdeskundige Ilhan.

‘Turkije kampt sinds eind jaren tachtig elke vier of vijf jaar met perioden van droogte, en klimaatmodellen laten zien dat de neerslagniveaus verder zullen dalen’, legt ze uit.

De Turkse regering heeft herhaaldelijk beloofd klimaatverandering te bestrijden en kondigde in februari een nieuwe strategie bestaande uit veertien punten, waaronder het vergroten van de capaciteit voor zonne- en windenergie, en het met 25 procent verminderen van het gebruik van fossiele brandstoffen in gebouwen tegen 2023.

Maar toenemende weersextremen zoals droogte en overstromingen kunnen de opbrengsten van belangrijke Turkse exportgewassen zoals hazelnoten, abrikozen en tarwe de komende decennia met wel 40 procent doen afnemen, volgens de voorspellingen van Ozertan.

Veel boeren die daardoor moeilijker in hun levensonderhoud kunnen voorzien, verhuizen naar grote steden als Istanboel, hoofdstad Ankara en de Egeïsche havenstad Izmir, waardoor de watervoorziening daar verder onder druk komt te staan.

‘Deze voortdurende bevolkingsgroei verplicht stedelijke gemeenten om alsmaar nieuwe bronnen van water te vinden’, zegt Ilhan. Dat betekent vaak meer grote infrastructuurprojecten zoals dammen en pijpleidingen. En voor de bouw daarvan moeten plattelandsdorpen worden geëvacueerd, wat vaak leidt tot nog meer stedelijke migratie. ‘En dan stijgt het waterverbruik in steden verder, dus bouwen we nog meer dammen. Het is een vicieuze cirkel.’

Olijven en geitenkaas

De uitdijende gemeente Izmir in het westen van Turkije probeert die cyclus te doorbreken voor de inwoners van de stad en de omliggende gebieden. De stroomgebieden die de stad van water voorzien, zijn onder druk komen te staan door de toenemende productie van waterintensief veevoer, vertelt Guven Eken, adviseur van burgemeester Tunc Soyer.

Daarom is de gemeente nu gestart met het uitdelen van gerichte subsidies, het opkopen van garanties en marketingondersteuning om boeren aan te moedigen over te stappen op minder dorstige gewassen en teeltmethoden.

Dat betekent ook een verlegde focus naar hoogwaardiger voedingsmiddelen zoals olijven en geitenkaas die traditioneel in de regio werden geproduceerd en beter geschikt zijn voor het droge klimaat. Daarnaast stimuleert de gemeente de overstap naar efficiëntere irrigatie, legt Eken uit.

In het hele land gaat bijna de helft van het drinkwater verloren door lekkage, nog voordat het de kraan bereikt.

Met die steun grijpen producenten inderdaad terug naar oorspronkelijke landbouwmethoden waar ze eerder van af waren gestapt omdat ze niet lucratief genoeg waren, ziet Eken. Izmir verbetert ook de infrastructuur om waterverspilling in stedelijke gebieden tegen te gaan.

Volgens een rapport uit 2020 van de in Ankara gevestigde ngo Water Policy Association gaat in het hele land bijna de helft van het drinkwater verloren door lekkage, nog voordat het de kraan bereikt.

Burgemeesters beloven beterschap

In maart organiseerde Izmir een top voor burgemeesters en andere functionarissen uit 22 steden die worden geleid door de politieke oppositie van Turkije – daarmee ongeveer 65 procent van de bevolking van het land vertegenwoordigend.

Op de top ondertekenden de burgemeesters een manifest waarin ze beloofden water beter te beheren, in lijn met enkele van de strategieën die Izmir al nastreeft, en riepen de nationale regering op hetzelfde te doen.

‘Eindelijk hoorden we burgemeesters dingen zeggen waar academici en activisten het al jaren over hebben’, zegt Ilhan. ‘Het manifest bevat geen wettelijke verplichtingen, maar het is een stap in de goede richting. Zelfs als we 10 procent ervan in de praktijk zouden brengen, zou dat een enorme verandering betekenen.’

Dit stuk verscheen eerst bij IPS-partner Thomson Reuters Foundation.