‘Het dorp van mijn opa bestond vroeger uit honderd mensen, nu uit tien’

De Rif loopt leeg. De regio in het noorden van Marokko kent de hoogste emigratiecijfers naar Europa. Niet toevallig lijden mensen er ook steeds meer onder de gevolgen van de klimaatcrisis. ‘Als je in Marokko blijft, ben je eigenlijk al dood.’

‘Onze waterputten zijn aan het opdrogen. We hebben ze nochtans hard nodig. Voor eigen gebruik, maar ook voor onze planten en veeteelt’, vertelt Mo B. (23) aan de telefoon. De Riffijnse asielzoeker maakte twee jaar geleden via een gammel bootje de oversteek naar Spanje.

Landbouwers kunnen door de extreme weersomstandigheden hun dagelijks werk niet meer op een normale manier voortzetten. Het ministerie van Landbouw gaf in 2011 al aan dat drie vierde van de landbouwgrond in Marokko erodeert.

Het wegspoelen van de bovenste grondlaag zorgt ervoor dat deze plekken steeds minder bruikbaar zijn voor landbouw. Dat zal wellicht in de toekomst alleen maar verergeren. 60% van die geërodeerde Marokkaanse landbouwgrond bevindt zich in het westen van de Rif, terwijl het hier slechts gaat om 6 procent van het grondgebied van het land.

Verzilting

Hoewel heel Marokko extreem weer te verduren krijgt, is vooral de Rif kwetsbaar. Het gebied ondervindt paradoxale gevolgen van de klimaatcrisis. Er valt in meerdere periodes heel weinig neerslag en temperaturen schieten de hoogte in. De periodes van droogte zijn intenser en duren langer dan een aantal decennia geleden.

De inwoners van het Rifgebergte bevinden zich in een moeilijke positie, omdat ze vaak volledig afhankelijk zijn van landbouw.

Tegelijkertijd komt extreme neerslag de afgelopen decennia ook steeds vaker voor. Jammer genoeg compenseert dat het tekort aan neerslag in de droge periodes niet, aangezien die neerslag de erosie doet toenemen.

In de Rif valt jaarlijks gemiddeld 600 millimeter neerslag, maar er zijn streken waarbij dat kan oplopen tot 2000 millimeter. De grote marge kan worden verklaard door de intense droge periodes zonder neerslag en tegelijk extreme stormen en regenval in andere periodes.

Dat alles leidt tot verzilting, of een toename van het zoutgehalte in de bodem en in het grondwater. Ook de stijging van het zeewaterniveau speelt een grote rol in deze afname van de hoeveelheid drinkbaar water.

Oerbossen

Aangezien de Rif een kustregio is, voelt ze de effecten van de klimaatcrisis harder. De regio krijgt daarom meer te maken met de stijging van het zeewaterniveau, verzilting, gebrek aan water en een stijging van temperaturen en de toename van droogteperiodes.

De inwoners van het Rifgebergte bevinden zich in een moeilijke positie, omdat ze vaak volledig afhankelijk zijn van landbouw. Landbouw en visserij zorgen voor 20% van het bruto binnenlands product en 80% van het gezinsinkomen in plattelandsgebieden.

‘Vroeger waren er meer oerbossen, die ervoor zorgen dat water in de aarde blijft. Maar veel van deze bossen werden gekapt om hout te verkopen en voor houtskool.’

Het Rifgebergte is zo’n plattelandsgebied. Dat betekent dat deze regio vrijwel zelfvoorzienend is als het gaat om voedsel. Het is dan ook een belangrijke inkomstenbron voor burgers. Vooral voor kleine boeren die zonder verkoop van landbouwproducten niet rondkomen. Dat verklaart waarom ze de gevolgen van de klimaatcrisis het hardst voelen.

De Rif is normaal gezien een nat gebied met een gangbaar mediterraan klimaat. Het is er bijvoorbeeld natter dan het zuiden van Marokko. Dat er nu extreme droogtes plaatsvinden komt dus des te harder binnen.

‘Vroeger waren er meer oerbossen, die ervoor zorgen dat water in de aarde blijft. Maar veel van deze bossen werden gekapt voor houtskool en om hout te verkopen. Dat verklaart dus ook enigszins dat watertekort’, vertelt Aziz Kaouass (55), de oprichter en voorzitter van de Nederlandse vrijwilligersorganisatie Riforest.

Zelf aan de slag met permacultuur

Riforest gaat sinds 2014 aan de slag met vrijwilligers in de Rif om de regio weer te doen bloeien en levend te houden. Het zet zich in voor ecologisch en sociaaleconomisch herstel. Kaouass richtte de organisatie op nadat hij met zijn familie de grond van zijn opa had hersteld.

Ondertussen werkt Riforest overal in de Rif. De organisatie is volledig afhankelijk van schenkingen.

‘Permacultuur steunt op drie principes: zorg voor de aarde, zorg voor de mens en het delen van overvloed. Dat sluit aan bij de islam en zijn waarden.’

‘Wij werken op verschillende manieren. Zo delen we jaarlijks boompakketten uit aan (boeren)families waarmee ze zelf aan de slag kunnen. Zo’n 500 families genieten hier ondertussen van. Sinds kort zijn we ook bezig met voedselbossen, waarbij we regenwater proberen in te winnen. We houden ons ook bezig met composteren.’

Riforest heeft ook aandacht voor de gehanteerde landbouwmethode. Ze gebruiken technieken uit permacultuur, want die zou beter zijn voor mens en natuur.

‘Permacultuur kijkt vooral naar hoe de mens kan samenwerken met de natuur, en wat de natuur al zelf kan doen. Ze is een alternatief voor chemische landbouw, die de natuur ziet als een fabriek. Iets wat we nu al jaren in het Westen gebruiken en ondertussen overgenomen is in onder andere Marokko’, deelt Kaouass gepassioneerd mee.

Hij vertelt dat permacultuur steunt op drie ethische principes: ‘zorg voor de aarde, zorg voor de mens en het delen van overvloed’. Dat sluit aan bij de waarden van de islam.

De organisatie wil niet alleen boompakketten uitdelen en voedselbossen planten. Om een duurzame impact te hebben, leiden ze lokale boeren op en leren ze hun alles over permacultuur.

Inefficiënt overheidsbeleid

Onderzoek toont aan dat de gemiddelde landbouwproductiviteit in Marokko tegen 2080 met 30% zal afnemen. Voor groenten en granen is die afname tussen de 15% en 40% in de periode 2030-2060.

‘Mensen moeten worden opgeleid, lokale verenigingen en jongeren moeten worden betrokken.’

De Marokkaanse overheid reageert op deze nieuwe klimaatsituatie met grote investerings- en adaptatieplannen. Toch lijken die plannen niet effectief en voldoende gericht te zijn.

‘Er zijn wel projecten zoals dammen en waterbesparende regels, maar dat zijn gecentraliseerde en grootschalige initiatieven. Kleine boeren hebben daar meestal geen baat bij. Het is veel beter om projecten op te zetten die daar aandacht voor hebben en waarbij de landbouwers zelf het initiatief kunnen nemen’, vertelt Aziz Kaouass.

De overheid legt de klemtoon op monocultuur ten koste van meer diversiteit in gewassen. Kaouass: ‘Ze hebben een industriële aanpak. Wat bij die boeren terechtkomt is dus zeer marginaal. Er moeten strikte regels komen voor kunstmest en mensen moeten opgeleid worden, lokale verenigingen en jongeren moeten worden betrokken.’

Van de Rif tot Catalonië

Volgens een rapport uit 2019 van Arab Barometer heeft bijna 70% van de Marokkanen onder de 30 jaar de wens om te emigreren. Die wens is nog groter onder de Riffijnse bevolking. Vaak gaat het om jongeren die opgroeien met de ‘Europese droom’.

Mo B. is één van hen. Hij vertrok twee jaar geleden uit zijn dorp in de Rif op zoek naar een betere toekomst. Samen met een aantal vrienden regelde hij een bootje om een zo ‘‘veilig’’ mogelijke oversteek van al-Hoceima naar Motril in Spanje te maken.

‘De laatste jaren werd het leven alleen maar moeilijker. Het regent heel weinig, alles is droog. Onze familie kan niet meer echt aan landbouw doen. Normaal gezien gebruiken we onze oogst ook voor onze dieren en verkopen we wat overblijft. Nu gaat dat niet meer. Het is juist omgekeerd: we moeten zelf eten kopen voor onze dieren omdat we niet genoeg hebben. Verkopen is al helemaal geen optie meer.’

‘Nee, we hadden geen schrik dat we zouden sterven. Als je in Marokko blijft, ben je eigenlijk al dood.’

Mo B. vertrok niet alleen vanwege het extreme weer, die het gevolg is van de klimaatcrisis. Hij ondervond er wel de negatieve gevolgen van, maar hij had ook andere redenen om te vertrekken.

‘Er is geen werk, er zijn geen fabrieken en er is geen productie. We hebben geen ziekenhuizen, geen arbeidsrechten. Niets. Alles is duur, zelfs als je een vaste job hebt. Als je een goede job hebt, verdien je maar tien euro op een dag. Met een maand verven verdiende ik maandelijks 260 euro. Wat ga je daarmee doen? Eten kopen of huur betalen?’, vraagt hij verontwaardigd.

De reis van Mo B. naar Europa liep niet van een leien dakje. ‘We waren bijna aangekomen toen de motor van ons bootje het opgaf. We hebben naar het noodnummer gebeld en de coördinaten op ons kompas doorgegeven. De hulpdienst is ons dan komen oppikken.’

Waren ze niet bang dat hun iets zou overkomen? ‘Niet echt. Als je in Marokko blijft, ben je eigenlijk al dood. We mogen dus niet bang zijn, we moeten durven. Ik geef wel toe dat we ons zorgen begonnen te maken toen we na bijna vierentwintig uur nog steeds niet aangekomen waren. Maar wat was het alternatief? Daar (in de Rif, red.) blijven?’

Demonstraties

Steeds meer mensen migreren uit de Rif. Die trend is alleen maar toegenomen na het losbarsten van de Hirak-protesten in 2016, en de leider van de beweging, Nasser Zafzafi, in 2017 tot 20 jaar gevangenisstraf veroordeeld werd. Aziz Kaouass herkent de evolutie: ‘Het dorp van mijn opa bestond uit honderd mensen vroeger. Nu uit zo’n tien’.

De Marokkaanse staat moedigt migratie uit de Rif aan. Zo ruimt ze protesterende stemmen op.

De Riffijnse demonstranten en activisten eisen meer aandacht en maatregelen voor het verwaarloosde gebied, dat een historisch moeilijke en complexe relatie heeft met de Marokkaanse autoriteiten.

Net zoals Zuid-Marokko kent het gebied een Amazigh-cultuur, de inheemse bevolking van Noord-Afrika. Het heeft dus ook een eigen identiteit naast de nationale identiteit.

De regio werd historisch gemarginaliseerd door de autoriteiten. Ze werd beschouwd als cultureel minderwaardig en bestempeld als ‘nutteloze grond’. Dat had gevolgen voor economische programma’s en investeringen en voor de representatie van de Rif in de politiek.

Het verzet van de afgelopen jaren zien, is ook niet nieuw. Het Rifgebergte heeft een rijke geschiedenis van verzet. Zo ook tegen het Marokkaanse regime dat de Spaanse kolonisator steunde. De herinneringen van repressie en verzet leven door in de huidige generatie.

Stemmen onderdrukken

Volgens een onderzoek van het academische tijdschrift Mediterranean Politics in 2021 moedigt de Marokkaanse staat migratie uit de Rif naar Europa aan. Dat zou een manier zijn om de protesterende stemmen te onderdrukken of weg te krijgen.

Door massale emigratie kunnen de cultuur en taal verloren gaan. Het leidt ook tot een ongezonde afname van de bevolking en de economische activiteit.

Hoewel het leven in de Rif voor Mo B. niet makkelijk was, loopt zijn verblijf in Spanje ook niet van een leien dakje. Hij kreeg voor een bepaalde tijd huisvesting. Wanneer die periode afliep, moesten hij en zijn vrienden op zoek naar een nieuwe stek om te huren.

‘Het probleem is dat je pas na drie jaar mag werken. Ik mag pas in augustus een aanvraag indienen om te werken. Tot die tijd mag ik officieel geen inkomsten hebben, maar moet ik wel huur betalen. Hoe doe je zoiets?’

Hij zag zich dus genoodzaakt toch te werken: ‘Ik ging in het zwart aan de slag bij een landbouwer. We woonden in zijn schuur, waar we vaak geconfronteerd werden met waterlekken en andere mankementen. Toen onze baas controle op zwartwerk kreeg van de inspectie, zijn we verkast. Ik ben nu elders aan het werk, maar het blijft risicovol tot ik mijn officiële werkpapieren heb.’

Van economische migranten naar klimaatvluchtelingen?

Vaak wordt migratie verklaard vanuit een economisch perspectief. Op die manier wordt het belang van de klimaatcrisis vaak over het hoofd gezien. Die heeft nochtans net sterke economische gevolgen, bijvoorbeeld voor kleine boeren.

‘Veel jongeren menen dat een leven in Europa het hoogst haalbare is, een droom. Dat moet veranderen, maar dat kan alleen met maatregelen voor de Rif.’

Toch kunnen we niet negeren dat er ook andere belangrijke oorzaken zijn, vertelt Yassin Akkouh, Rif-expert en journalist: ‘De drijfveren van migratie zijn vooral economisch en politiek. Jongeren hebben geen toekomstperspectief. De migratiestroom kan niet volledig verklaard worden door klimaatfactoren.’

De politieke drijfveren gaan dan vooral over de ontevredenheid van burgers over het Marokkaanse regime. Dat zou hun mensenrechten schenden, niet genoeg in de regio investeren, geen basis- en gezondheidsrechten inwilligen en de regio verwaarlozen.

Rif van de toekomst

Zowel mensen in de Rif als Riffijnen in de diaspora hopen de regio te zien bloeien, zodat mensen er hun leven volwaardig kunnen opbouwen.

‘Veel jongeren menen dat een leven in Europa het hoogst haalbare is, een droom. Dat moet veranderen, maar dat kan alleen met maatregelen voor de Rif. Meer ecotoerisme is bijvoorbeeld een optie. In het zuiden van Marokko is dat heel populair. Ook meer geïntegreerde projecten van de overheid zijn belangrijk’, vindt Kaouass.

Hij stopt alvast niet met zich in te zetten voor de Rif, maar vindt ook dat Riffijnen in de diaspora meer kunnen doen: ‘Mensen die grond hebben in de Rif moeten hun verantwoordelijkheid nemen. Ze moeten die niet verwaarlozen maar net onderhouden en groen houden’, vindt Kaouass.

Mo B. hoopt ook op een betere en mooiere Rif: ‘Er moet gezorgd worden voor meer werkgelegenheid, fabrieken, ziekenhuizen, maatregelen voor landbouw en klimaat. Zodra er naar deze eisen geluisterd wordt, zullen mensen stoppen met vertrekken.’