Wordt een inheemse vrouw straks president van Mexico?

Al sinds vanochtend staan vele honderden mannen, vrouwen en kinderen stilletjes te wachten in een onophoudelijke motregen. Sommigen staan met blote voeten in een dikke modder. Hier wachten ze naar eigen zeggen al 500 jaar op, sinds de vernedering van de kolonisatie door de Spanjaarden: politieke vertegenwoordiging voor de vergeten inheemse volkeren van Mexico.

De maïsveldjes in de omliggende dorpen liggen er vandaag verlaten bij. Het is feest. Straks komt Marichuy, ofwel María de Jesus Patricio Martínez , een 53-jarige Nahua uit de deelstaat Jalisco die als eerste inheemse vrouw wil deelnemen aan de presidentsverkiezingen in juli 2018.

In de dikke mist schuilen de aanhangers van de presidentskandidate - vooral Tzoltziles en Tzeltales, twee van de 58 inheemse volkeren van Mexico, met elk een eigen taal en cultuur - met z’n tweeën of drieën onder plastic dekzeilen.

Hun gezichten zitten verstopt achter zwarte balaclava’s. Het is het symbool van de zapatisten, de antikapitalistische rebellen die in de zuidelijke deelstaat Chiapas vijf autonome gebieden controleren. Hier in Oventic, in de afgelegen hooglanden van Chiapas, sluit Patricio Martínez een campagnetournee doorheen de zapatistengemeenschappen af.

‘Lang leve Marichuy!’, klinkt het opeens. De kandidate wordt met bloemenblaadjes bestrooid en naar het podium geleid door een aantal militaire commandantes van de zapatisten. ‘Lang leve de inheemse volkeren van Mexico en de wereld! Lang leve de vrouwen! Lang de waardigheid! Lang leve de rebellie en de autonomie! Weg met het kapitalisme!’

Feminisme staat voor de kandidate hoog op de agenda in een land waar per dag zeven vrouwenmoorden gebeuren.

Tijdens het evenement zullen uitsluitend vrouwen het woord nemen. Jonge inheemse meisjes voeren politiek theater op en zingen antikapitalistische strijdliederen. Feminisme is dan ook een belangrijke drijfveer van de presidentskandidate. In Mexico worden gemiddeld zeven vrouwenmoorden per dag opgetekend, waarvan de overgrote meerderheid onopgelost blijft.

‘Net omdat wij vrouwen de diepste pijn voelen en omdat we de grootste onderdrukking ondergaan, zijn we ook in staat tot de sterkste woede’, speecht Patricio Martínez. ‘En net die woede moeten we kunnen omzetten in organisatie om de corrupte macht in dit land te ontmantelen. Daartegenover moeten we vastberaden en zonder vrees de macht van onderuit opbouwen.’

‘Al gehoorzamend bevelen’

‘Al gehoorzamend bevelen’, gaat een welbekende leuze van de Mexicaanse zapatisten. Ook de presidentskandidate verkondigt de slogan. Het idee van een inheemse kandidatuur kwam dan ook van het Nationaal Zapatistisch Bevrijdingsleger (in het Spaans afgekort EZLN), kortweg de zapatisten. Die groep revolutionaire linkse rebellen nam op 1 januari 1994 de wapens op tegen de Mexicaanse overheid.

Sindsdien voorzien zo’n 250.000 indianen in Chiapas zelf in hun onderwijs en gezondheidszorg. In de vijf autonome gebieden is de staat volledig aan de kant geschoven. Ze telen er koffie en maïs en bedrijven kleinhandel.

De Mexicaanse revolutie, waarbij begin 20e eeuw heel wat grond van grote landeigenaars herverdeeld werd onder arme boeren, was nooit echt doorgedrongen tot de afgelegen plattelandsgemeenschappen van het verre Chiapas, ook vandaag nog de meest verarmde staat van Mexico. Onder aanhoudende uitbuiting en extreme armoede zou het volk zich uiteindelijk verenigen, de wapens opnemen en een revolutie bewerkstelligen.

Vandaag bereikt het geweld in Mexico opnieuw recordhoogten. In die context is een gewapende strijd nogal misplaatst.

Vandaag bereikt het geweld in Mexico opnieuw recordhoogten. In die context is een gewapende strijd nogal misplaatst. Daarom bewandelen de zapatisten nu de politieke weg.

In mei werd Patricio Martínez aangeduid door de 1.480 leden van het zogenaamde Nationaal Inheems Congres (CNI), de koepelvereniging van de inheemse volkeren van Mexico. Voordien waren ze bij hun gemeenschappen te rade gegaan of een inheemse presidentscampagne wel een goed idee was. De 53-jarige experte in traditionele geneeskunde werd uitgekozen – overigens zonder zich kandidaat te stellen – om haar onvermoeibare engagement van de voorbije twintig jaar.

Toch verschilt het initiatief in een aantal belangrijke opzichten van een klassieke politieke campagne. Patricio Martínez is presidentskandidate, maar toch ook weer niet: achter haar staat een speciaal daartoe opgerichte Inheemse Regeringsraad (CIG) van een honderdtal vertegenwoordigers, hoofdzakelijk vrouwen, van de verschillende inheemse volkeren.

De campagnestrategie wordt door het collectief bepaald. Samen zullen ze binnenkort een verkiezingsprogramma formuleren en als het er in 2018 op aankomt om het land te besturen, dan zal de raad het regeringsbeleid uitstippelen. In de communicatie heet de presidentskandidate dan ook gewoon een ‘woordvoerster.’

Aanzienlijke struikelblokken

Is het realistisch dat een inheemse vrouw straks president wordt van de zuiderbuur van de Verenigde Staten? Eerst en vooral moeten onafhankelijke kandidaten volgens de verkiezingswetgeving de handtekeningen verzamelen van één procent van het Mexicaanse electoraat, ofwel ruim 800.000 kiezers, om zich als kandidaat te kunnen registreren.

De vereiste is een niet onaanzienlijk struikelblok. Zo moeten ondertekenaars met een smartphone of tablet een foto uploaden van hun identiteitskaart. De toestellen moeten de meest recente software geïnstalleerd hebben. Een degelijke internetverbinding is echter zeldzaam in de arme inheemse gemeenschappen waar de kandidate de meeste aanhang geniet, net als de laatste technologische snufjes. ‘Uit deze discriminatie blijkt nog maar eens dat het systeem door en door racistisch en classistisch is’, speechte Patricio Martínez.

Ontwaken van etnisch Mexico

Op elk van de vijf haltes door de zapatistengemeenschappen in Chiapas zijn de hoop en de energie hoe dan ook tastbaar. De presidentscampagne van Patricio Martínez creëert een beweging van benadeelden en vernederden die strijdt voor waardigheid en een beter leven, een ontwaken van etnisch Mexico.

De inheemse presidentscampagne creëert een beweging van benadeelden en vernederden die strijdt voor waardigheid en een beter leven.

De algemene tendens en de verbindende filosofie van de inheemse campagne is antikapitalistisch. Naast vrouwenrechten staat ook de plundering van grondstoffen door grote bedrijven hoog op de agenda.

Het radicalisme van de inheemse beweging is dan ook geworteld in een diep wantrouwen tegenover grote infrastructuurprojecten en industriële mijnbouw, zoals de bouw van een nieuwe luchthaven dichtbij Mexico-Stad. Zulke megaprojecten gaan vaak gepaard met (illegale) onteigening en verlies van kostbare landbouwgrond.

‘In onze gebieden is er veel onteigening voor mijnbouw en houtkap’, zegt Reina Cruz, lid van de inheemse regeringsraad uit de deelstaat Oaxaca. ‘Mensen hebben geen grond meer. Maar dit initiatief geeft me het gevoel dat we niet alleen zijn, dat we allemaal dezelfde strijd voeren.’

‘De inheemse volkeren, mannen en vrouwen, voelen dezelfde pijn, hetzelfde verdriet en lijden’, vervolgt Cruz. ‘Het land beseft dat niet, omdat we onzichtbaar zijn. Ik hoop dat we samen sterker kunnen staan en beter kunnen strijden.’

‘Ik wil democratie’

In het centrum van de stad Palenque in Chiapas, bekend voor misschien de mooiste Mayaruïnes van Mexico, trekt een politieke meeting van de inheemse campagne ook heel wat niet-zapatisten en apolitieke nieuwsgierigen. Het stadsplein wordt omcirkeld door een menselijke ketting van zapatistentroepen. In een uithoek helpen campagnemedewerkers mensen die de registratie van de presidentskandidate met hun handtekening vooruit willen helpen.

María del Carmen Zambrano (40) werkt voor een sociale organisatie met inheemse gemeenschappen rond Palenque. Ze heeft zopas haar handtekening gezet. ‘Er begint hier aardig wat beweging te ontstaan over de campagne. Dat lijkt me uniek. Mensen hier zijn erg emotioneel: het is tijd voor verandering, zeggen ze.’

‘De inheemsen krijgen erg veel met discriminatie te maken: zo worden ze altijd als laatste bediend in het ziekenhuis bijvoorbeeld’, vervolgt de vrouw. ‘Voor vrouwen is er amper werk. Ze zijn het onrecht en de corruptie moe. En Marichuy lijkt echt de stem van het volk te vertegenwoordigen.’

‘Ik wil dat er eindelijk een zuivere regering verkozen wordt.’

Sebastian Jiménez Lopez (67), een koffie- en cacaoboer uit de omgeving: ‘Financiële hulp en technische assistentie voor boeren in ons dorp gaat enkel naar de vrienden van de partij die aan de macht is. Ik wil dat er eindelijk een zuivere regering verkozen wordt.’

Zijn zes kinderen hebben nooit een studiebeurs ontvangen, enkelen van hen hebben om die reden hun studies niet kunnen verderzetten. ‘Altijd maar problemen, en nooit democratie. Nu hoop ik op democratie.’ Hoe verschilt Patricio Martínez dan van andere kandidaten die mooie beloftes maken? ‘Omdat dit mensen zoals wij zijn. Nederige mensen.’

‘Armoede en onderdrukking’

In de modder van Oventic, de laatste halte, staan twee netjes geklede jonge mannen te luisteren naar de toespraken. Ze wonen in de nabijgelegen stad San Cristóbal de las Casas. Door de week geven ze les in een lagere school in een landelijke inheemse gemeenschap. In Mexico zijn landelijke leerkrachten vaak politiek geëngageerd en ook innig vertrouwd met de problemen van de vergeten Mexicaanse onderlaag. Bijna de helft van de kinderen in het dorp waar ze lesgeven, stopt na de lagere school en gaat op het veld werken, zeggen ze.

‘En daar zien we de armoede, en de onderdrukking’, zegt leraar Agustin Pénz Méndez (27). Zijn ouders, inheemse Tzoltziles, zijn 25 jaar geleden uit een gemeenschap verstoten omdat ze niet katholiek waren. ‘Moeders hebben recht op een soort kindergeld van 300 peso’s (zo’n 15 euro, nvdr.) per twee maanden. Wanneer ze niet opdagen voor politieke events, dan worden ze van de lijst geschrapt. En al helemaal wanneer ze hun mond opentrekken om onrecht aan te kaarten.’

‘Arme mensen worden constant onder het juk gehouden.’

‘Zo worden ze constant onder het juk gehouden: mensen worden dagelijks met onrecht geconfronteerd, maar ze moeten zwijgen’, weet Méndez. ‘Zo functioneert de macht hier.’

‘Waarom deze kandidate anders is dan de zoveelste politicus die mooie beloftes maakt?’ vervolgt hij. ‘Omdat hier een massa gemobiliseerd is, zonder belofte op de gratis extra’s (om volk te ronselen voor onder meer politieke meetings delen politieke partijen vaak spullen of voedsel uit, nvdr.), louter door overtuiging. Marichuy kent het lijden van de inheemse volkeren, ze kent de teleurstelling van de gebroken beloftes. We kennen ze vanbuiten ondertussen.’

Onverwachte aanhang

Willen Mexicanen een inheemse vrouw als president? De aankondiging van de inheemse kandidatuur eind 2016 werd door heel wat commentatoren - links én rechts - op reacties onthaald gaande van meewarige neerbuigendheid tot ronduit racistische haatpraat.

Grote delen van het Mexicaanse establishment steken hun misprijzen voor inheemsen niet onder stoelen of banken: uit een recent academisch onderzoek bleek ook nog eens dat een donkere huidskleur omgekeerd evenredig is met het hebben van kansen op de arbeidsmarkt.

Het is ook de vraag of de inheemse campagne veel zendtijd zal krijgen in Mexicaanse media. Een deel van links Mexico neemt het de inheemse campagne ook kwalijk dat de links-populistische presidentskandidaat Andrés Manuel López Obrador, koploper in de peilingen, er mogelijk stemmen aan zou kunnen verliezen.

Toch zijn ook apolitieke inheemse families en zelfs aanhangers van andere partijen nieuwsgierig naar wat Patricio Martínez te zeggen heeft. Buiten aan het evenement georganiseerd door de zapatisten in Oventic raakten we aan de praat met een 18-jarige vrouw die met haar man koffie en atole, een traditioneel warm maïsdrankje, verkocht.

Haar ouders laten zich niet met politiek in, zei ze, en haar schoonouders stemmen voor de Partido Revolucionario Institucional (PRI) van president Enrique Peña Nieto. Toch zouden ze die namiddag allemaal opdagen om de toespraak van Marichuy te aanhoren. Misschien kan het tij nog keren.