Deze Belg bewaart de vrede in de favela's van Rio

Pol zit onder het afdak, op de stoep van zijn huis een sigaret te roken. Naast hem zitten drie jongens van een jaar of twintig. De een heeft een revolver in zijn hand, de andere heeft een machinegeweer vast. De derde rookt een joint, zijn machinegeweer heeft hij tegen het muurtje naast hem geleund.

De Belg Pol d’Huyvetter is in 2012 in de favela Babilônia gaan wonen. Hij was als activist voor Burgemeesters voor Vrede uitgezonden naar Brazilië om er een proces te leiden waarbij de Latijns-Amerikaanse landen het voortouw zouden nemen in de wereldwijde strijd tegen kernwapens. Al vanaf 1981 is d’Huyvetter actief in de vredesbeweging.

‘Als kind van mijn tijd was ik me al heel vroeg bewust van het belang van vrede, en dacht ik veel na over wat vrede precies inhield. Dit komt vermoedelijk ook door de problematische relatie met mijn vader, een beroepsmilitair’, vertelt hij.

‘De komst van de bezoekers en toeristen fungeert als een vorm van pacificatie voor het geweld van de wijk’

Door bezuinigingen werd d’Huyvetter in 2016 ontslagen, maar hij blijft zich inzetten voor zijn idealen. Naast zijn vrijwilligerswerk bij ICAN, the International Campaign to Abolish Nuclear Weapons, heeft hij zijn focus verlegd van macro- naar microniveau. Dit past hij concreet Niet alleen op wereldniveau, maar ook in zijn huidige wijk treedt hij op als pacifist.

Vandaag runt hij samen met zijn partner Bibi Estrela da Babilônia, een guesthouse, bar en restaurant, op een van de mooiste plekken van Rio. Hun terras kijkt uit over zowel de heuvelachtige Christo, die de stad kenmerkt, en de stranden van Copacabana.

Pol d’Huyvetter wil het beeld nuanceren dat er in de media heerst over de favela’s. Hij hoopt een brug te slaan tussen de bezoekers van buiten en de mensen in de wijk. De gasten die in de wijk verblijven worden dan ambassadeurs die het negatieve beeld over de favela’s kunnen ontkrachten. ‘De komst van de bezoekers en toeristen fungeert als een vorm van pacificatie voor het geweld van de wijk’, vindt d’Huyvetter.

Wapens in de wijk

In het afgelopen jaar zijn de wapens echter teruggekeerd in het straatbeeld van Rio’s favela’s. Ook Babilônia, een van de mooist gelegen favela’s in Rio’s welvarende zuidelijke zone ontsnapt niet aan het geweld. Babilônia is een van de meest welvarende van de duizend favela’s die de stad rijk is en waar meer dan een kwart van de bevolking van Rio de Janeiro woont.

De favela is te vergelijken met een dorp in de stad, een plek waar mensen elkaar kennen en waar een grote gemeenschapszin heerst. Bewoners zijn er vriendelijk, open en hartelijk. De meesten pendelen dagelijks naar de welvarendere zones van de stad.

In Babilônia speelt het dagelijkse leven zich grotendeels af op straat. In tegenstelling tot andere favela’s zijn de straten er relatief ruim, groen en vol kleurrijke graffiti. Dankzij een geasfalteerde weg die tot halverwege de heuvel reikt, kunnen motor-taxi’s en busjes de bewoners met hun boodschappen vervoeren tot op de berg. In de meeste favela’s moeten de bewoners het stellen met smalle straten en eindeloze trappen.

In de media worden de favela’s neergezet als criminele broeinesten, waar je als toerist, of middenstander uit het “asfalt”, zoals de anonieme stad beneden wordt genoemd, beter verre van kan blijven.

‘Onzin,’ zegt Pol. ‘Hier in de favela is de kans op een overval veel kleiner dan in het beroemde Copacabana.’

Augusto Ferreira, een filmmaker die is opgegroeid in Rio’s grootste favela Rocinha, beaamt dat de sociale controle groot is in de favela is. ‘De kans om beroofd te worden door iemand met een pistool in een van Rio’s favela’s is zo goed als nul. Er heerst een enorme sociale controle. En er zijn regels. Geen geweld tegen bewoners of andere onschuldigen en ook het gebruik van crack cocaïne is verboden. De drugsbendes die er de dienst uitmaken willen de politie zoveel mogelijk buiten houden.’

Vredespolitie verpest de sfeer

Toen Pol samen met zijn huidige zakenpartner Bibi, een Colombiaanse, naar de favela kwam, waren er geen wapens in het straatbeeld. In de aanloop naar de Wereldkampioenschappen voetbal in 2014 en de Olympische Spelen in 2016, werd in 2009 de UPP, Unidade de Polícia Pacificadora, ofwel pacificatiepolitie, in het leven geroepen. Hun opdracht was het geweld te stoppen en de wapens uit het straatbeeld te bannen. Hun actie zou het gepaard gaan met participatieve sociale programma’s.

‘Voor de komst van de UPP was het duidelijk wie er lid was van de bendes. Er was veel meer informatie en contact. Door de komst van de UPP zijn de rollen niet meer helder’

Vooral in de aantrekkelijke zuidelijke zone van Rio was de pacificatie-eenheid aanwezig in de favela’s.

In hoeverre deze opzet is geslaagd blijft de vraag. Net als de meeste bewoners ziet d’Huyvetter de speciale eenheid als een militarisering van de wijk, want ineens sjouwden er hele troepen agenten met enorme wapens en kogelvrije vesten door de favela’s. Regelmatig waren er schietincidenten, tussen de drugsbendes onderling, maar vooral tussen de bendes en de UPP.

‘Voor de komst van de UPP was het duidelijk wie er lid was van de bendes. Er was veel meer informatie en contact. Door de komst van de UPP zijn de rollen niet meer helder. Je weet niet meer wie je kan vertrouwen. Bovendien was het hier rustig. Door de UPP zijn er veel meer onlusten en hun aanwezigheid brengt vooral geweld naar de wijk’, aldus André Constantine, voorzitter van de bewonersvereniging van Babilônia.

Na de Spelen

Door de economische crisis werden veel agenten niet meer betaald, wat corruptie in de hand werkte. Sommige agenten kwamen gewoon niet meer opdagen. Langzaamaan wonnen de drugsbendes hun territorium en macht terug. Bovendien brak er een nieuwe bende-oorlog uit tussen de drie drugkskartels in Rio.

De zogeheten pacificatiepolitie UPP is nog steeds aanwezig, maar wordt door weinigen gerespecteerd. UPP-agenten lopen de routes tussen hun posten, maar gaan zelden de wijk in. Jongens lopen gewapend met zware semi-automatische wapens door de straten.

‘Het zijn zwarte jongens die nooit gehoord worden. Levenslang worden zij gediscrimineerd en gecriminaliseerd. Hier in de wijk zijn zij aan de macht. Er is een soort van vrijstaat ontstaan, een anarchistische samenleving waarin de bendes de regels bepalen’, verklaart d’Huyvetter.

Door een gebrek aan onderwijs en een toekomstperspectieven voor de jongeren, lonkt de drugsbende, niet alleen om wat geld te verdienen als drugskoerier of als uitkijkwacht, maar ook vanuit sociaal perspectief. Je aansluiten bij Comando Vermeilho, het Rode Commando, dat zorgt voor sociale insluiting. In de heersende machocultuur lijken de wapens bovendien aantrekkelijk als status-symbool om respect af te dwingen.

Leger aan de macht

Op 16 februari 2018 werd er een omstreden en ingrijpende maatregel ingevoerd: per decreet is het veiligheidsbeleid door president Temer in de deelstaat Rio overgedragen aan het leger. In elk geval tot het einde van het jaar vallen alle politie- en inlichtingendiensten, de brandweer en de bewaking van de gevangenissen onder het gezag van het leger in de deelstaat Rio.

‘Dit is een geslepen tactiek van president Temer om zijn populariteit te vergroten nu de verkiezingen voor de deur staan’

In Babilônia proberen Pol en Bibi een gesprekspartner te zijn voor zowel de UPP, de drugskoeriers en de bewoners. ‘Je moet de rol van de media niet onderschatten. Sensatiegericht als zij zijn, willen zij foto’s tonen van militairen die de favela’s intrekken. Dit is een geslepen tactiek van president Temer om zijn populariteit te vergroten nu de verkiezingen voor de deur staan. Hier in Babilônia heb ik nog geen enkele nieuwe militair gezien’, zegt d’Huyvetter.

Hij is fel gekant tegen de militaire interventie in de stad en hoopt juist dat de UPP en de militairen verdwijnen. ‘Pas dan kunnen we een gesprek aangaan over de wapens.’

Een van zijn dromen is de wapens te ontmantelen. In gesprek zijn met de jongens is een van de vormen van pacificatie. Ook ‘We blijven ook hier om te laten zien dat we niet over ons heen laten lopen. We geven de jongens een weerwoord. Op mijn terras zijn geen wapens te zien wanneer het restaurant open is’, aldus Bibi.

Pol heeft bewust geen bordjes neergezet in de wijk om de weg te wijzen. Het is de bedoeling dat de bezoekers van het restaurant en het guesthouse de weg moeten vragen aan de mensen in de wijk. Jongens lopen vriendelijk mee naar Estrela da Babilônia, de wapens worden voor de gelegenheid aan het zicht onttrokken.

Toegenomen geweld

Hoewel het geweld niet gericht is tegen het guesthouse of de toeristen die er verblijven, komt het geweld zo nu en dan dichtbij. In principe worden de wapens enkel gebruikt tegen indringers van andere criminele groepen en tegen de UPP. Toch kreeg ook Pol een half jaar geleden een pistool in het gezicht, toen acht gewapende jongens voor de deur stonden en hem betichtten een informant te zijn. ‘Het was een test van hen om te kijken of wij echt te vertrouwen zijn.’

‘Wij proberen vooral neutraal te blijven. Maar bij dat incident heb ik ze duidelijk gemaakt dat we niet zullen vertrekken, niet goedschiks en niet kwaadschiks’, valt zijn partner hem bij.

Gewelddadige incidenten zijn echter onvoorspelbaar. Dit blijkt als Bibi met een paar journalisten de generaal van de drugsbende Comando Vermelho en de jongens van zijn factie bezoekt. De sfeer is gelaten, maar amicaal. Bibi grapt over het gewicht van het turbogeweer. Twee minuten na de ontmoeting klinken er schoten. Er volgt een fel, maar kort vuurgevecht, waarbij ook de doffe dreun van een granaat te horen is. Het is onduidelijk is wat er precies gebeurd is en wat de consequenties zijn, maar het toont wel dat er wel degelijk gevaren kunnen zijn in de favela.

Vuurgevechten op klaarlichte dag zijn vooralsnog uitzonderlijk in Babilônia. De negatieve beeldvorming in de media die met het militaire ingrijpen weer de kop opsteekt, houden de toeristen niet weg. Pol is zich bewust van de impact van de aanwezigheid en het gebruik van kleine wapens voor de bewoners. Het traumatiseert. Het creëert angst en stress.

‘In de afgelopen weken zijn er een aantal ontmoetingen geweest tussen de nieuwe factieleider en de bewoners, dus er is in elk geval dialoog. Maar de wapens bestrijden met een macho militair model zoals de UPP of het leger draagt niet bij aan vrede of veiligheid.’