Traditie als kosmopolitisch alternatief

Wie weet nog dat Polen in de vijftiende eeuw voor was op de rest van Europa? De grootste staat, multicultureel en verdraagzaam, met een sterk uitgebouwde rechtsstaat en weinig religieuze vervolgingen tussen katholieken en protestanten. Een veilig toevluchtsoord voor joden die elders werden vervolgd. De wetenschap bloeide en er was culturele en politieke uitwisseling met Frankrijk en Italië.

Dat Polen was kosmopolitisch, multi-etnisch en multireligieus, maar werd uitgewist door opdelingen sinds de 18e eeuw, twee wereldoorlogen, etnische zuiveringen, fascisme, communisme en kapitalisme. Vandaag is Polen één van de meest monoculturele landen van Europa. En zijn het hoogopgeleide city kids die historische verzoening nastreven: ze trekken door de rurale grenslanden van Polen en Oekraïne op zoek naar oude volksliedjes en het Polen van weleer.

Dit is hun verhaal.

Pools-Oekraïens huwelijk tegen de haat

Vijf jaar geleden stond ik perplex toen ik een groep jonge twintigers in Lublin, de grootste stad in het oosten van Polen, eeuwenoude Poolse plattelandsliedjes hoorde zingen. Iets vertelde me dat ze een soort verzetscultuur vormden, de eerste generatie die opgroeide in de verwarring van de laatste stuiptrekkingen van het communisme en de geboortepijnen van het kapitalisme. Alleen wist ik nog niet goed waartegen ze zich dan wel verzetten.

Met conferenties, concerten, festivals en veldonderzoek trachtte de bekende Pool Jan Bernad de nationale en culturele identiteit van de volkeren en etnische groepen in Oost-Europa te herstellen en te verenigen. Bartek Drozd, Paweł Grochochki en Olga Kozieł waren jonge, enthousiaste leden van zijn organisatie “Muziek van de Grenslanden”.  Terwijl Lublin kreunde onder vriestemperaturen zag ik hen aan het werk in hun warme repetitieruimte.

Vijf jaar later zocht ik hen opnieuw op. Bartek en Paweł zijn in Lublin gebleven. Bartek werkt voor een vereniging die de volkscultuur tot leven brengt tijdens straatfestivals, Paweł zingt nog steeds in Lublin. Olga, inmiddels afgestudeerd als musicologe, zocht de hoofdstad Warschau op. Vanavond brengt ze het traditionele Pools-Oekraïense huwelijksfeest met het Ewa Grochowska-zangensemble op het jaarlijkse Mazurki volksmuziekfestival.

Het decor is de statige Centralna Biblioteka Rolnicza aan de centrale boulevard Krakowskie Przedmiesce, in wat nog overblijft van de ooit prachtige oude stad van Warschau, de stad die het hardst werd getroffen door de vernietigende tol van twee wereldoorlogen. Olga was de hele dag in de weer met repetities. Ze bakte ook een traditionele Poolse taart om te gebruiken op het feest. Alle rituelen worden perfect nagespeeld.

De kleurrijk geborduurde rokken zwieren in het rond. Familie en gasten dansen de polka en de mazurka, en zingen rond de sleutelmomenten van het feest: de aankomst van de bruidegom, de ontsluiering van de bruid, de zegeningen, het breken van het brood en toosten met de wijn. De violisten en drummers van de Kapela Weselna, de band die de gearchiveerde muziek tot leven brengt, stampen met de voeten en glimlachen breed. Aan de muur hangen olieverfschilderijen van katholieke heiligen en ingekleurde zwart-wit huwelijksfoto’s. Een vroege versie van Photoshop.

Deze tradities zouden verloren zijn gegaan zonder de research van jongeren als Olga. Samen met vaste waarde van de Poolse volksmuziekscène Ewa Grochowska en andere collega’s trekt ze door de rurale grenslanden van Polen, Wit-Rusland en Oekraïne op zoek naar oude volksliedjes en tradities. Die zingen ze samen met de dorpsbewoners. Uit de symbiose van jeugdige energie en oude levenservaring komt een kracht die een gevoelige snaar raakt bij sommige Polen. Hun volksziel werd ontworteld na de vele rampen die hun voorouders troffen, en op het puin kreeg uiteindelijk de vrije markt vrij spel.

Hun volksziel werd ontworteld na de vele rampen die hun voorouders troffen, en op het puin kreeg uiteindelijk de vrije markt vrij spel.

Herworteling, zo zou je Olga’s inspanningen nog het best kunnen omschrijven: jongeren wortelen in de volksmuziek, zodat die overgedragen wordt op de volgende generatie en geworteld raakt in de moderne maatschappij.

Daarvoor moet je eerst diep graven. ‘In Polesië, een regio in Oekraïne en Wit-Rusland met overal karakteristieke en gekleurde huisjes, gaat het makkelijk’, zegt Olga, nog zichtbaar opgewonden na de voorstelling. ‘Daar zijn de dorpsmensen opgewekt en beleven ze hun dorpscultuur nog actief. Maar vaak moet ik lang zoeken naar een oudje dat de liedjes nog kent. Soms hebben ze de eigen tradities al verdrongen. Van zodra ze merken dat stadsjongeren oprecht geïnteresseerd zijn, vallen hun schroom en schaamte weg. Achter hun masker schuilt een verlangen naar de samenkomsten en feesten van weleer.’

De wereld zoals Olga die had leren kennen in haar tienerjaren was een constructie van haat en geweld. De voorstelling heet niet voor niets “Wolynië: een wereld die niet meer bestaat”. Eeuwenlang nabuurschap en liefde tussen Polen en Oekraïners in de grensregio Wolynië had een gedeelde cultuur doen ontstaan, waarvan het huwelijksfeest een uithangbord was.

Die wereld werd brutaal weggevaagd in de storm van 1943. Het Oekraïense Rebellenleger (UPA), een paramilitaire organisatie die een etnisch homogeen Oekraïne nastreefde, vernielde dorp na dorp en slachtte alle Poolse burgers af. Twee jaar later waren bijna 100.000 Polen vermoord in de etnische zuiveringsoperatie. Als wraak verdreef de Poolse staat de Oekraïners uit Polen.

Resultaat: homogeniteit aan beide kanten van de grens, een volk door haat en nationalisme aan stukken gereten, een einde aan de Pools-Oekraïense huwelijken. Ondertussen voerden de nazi’s de Poolse joden af naar vernietigingskampen. Aan het eind van de oorlog was het ooit multiculturele en kosmopolitische Polen één van de meest homogene landen van Europa.

‘Die cultureel homogene wereld is een fictieve constructie’, zegt curator Maniucha Bikont. ‘Het huwelijksfeest bulkte van de katholiek-Poolse en orthodox-Oekraïense rituelen die zich vermengden tot een nieuwe identiteitsbeleving.’ Op het podium zitten niet enkel een echtgenoot en echtgenote, daar zitten Polen en Oekraïne die in een therapeutische ervaring in het reine komen met donkere bladzijden uit hun verleden.

Het idee om het traditionele huwelijksfeest op te voeren, kwam uit de film Wołyń van de Poolse regisseur Wojciech Smarzowski. Deze langverwachte film toont de tragedie van 1943 en de grenzeloosheid van de liefde in grensregio Wolynië. Olga speelt mee in de film. ‘De film velt geen oordeel over de goeden en de slechten, of de Polen als slachtoffers en de Oekraïners als daders’, zegt ze terwijl ze me trots de trailer toont.

De regisseur heeft zijn research goed gedaan. Hij vroeg Maniucha Bikont een team samen te stellen van adviseurs, muziekgroepen en zangers, waaronder Olga. In de lente van 2015 bracht ze twaalf dagen op de set door. ‘Er was een unieke energie met wel 100 acteurs en toch was er ruimte voor improvisatie.’

Zulke veelbesproken films uit Oost-Europa geraken nog altijd niet tot in het Westen. Elkaars verleden leren kennen alsof het ons gedeelde Europese verleden is, zou nochtans de Europese identiteit kunnen versterken.

Ik ontwaar bij Olga en co een nostalgie naar het kosmopolitische Polen dat ze zelf nooit hebben gekend. Het Polen dat de Poolse historicus Adam Zamoyski meesterlijk beschrijft in zijn boek Poland: A History. In deze cultureel meest diverse staat van Europa was je een Pool als je de taal sprak, niet als je de juiste etniciteit of de religie had. De nadruk lag op burgerschap, niet op de natie. Twee totaal andere invullingen van patriottisme.

Olga’s flatgenoot Remek is toeristisch gids. Hij leidt me rond langs de weinige authentieke gebouwen die nog overblijven in Warschau. ‘De communisten bouwden deze woonblokken hoog genoeg om de grandeur van de katholieke Allerheiligenkerk te minimaliseren’, zegt hij aan de kerk in het centrum van Warschau, waar in WOII het joodse getto was.

Het kapitalisme was dan weer succesvoller in het isoleren van de joodse synagogen. Hoge kantoorgebouwen hebben de Nozik synagoge zo goed als begraven. In een land dat in de zestiende eeuw het enige toevluchtsoord was voor vervolgde joden en waar meer dan de helft van de bevolking van sommige steden joods was, is dat een miskenning van het joodse erfgoed.

Anno 2016 voeren idealistische, nostalgische hipsters een amper te winnen strijd tegen de ideologieën van de vorige eeuw. Nationalisme, communisme en kapitalisme hebben het aangezicht van Europa in één eeuw meer veranderd dan ooit tevoren. Vandaag stappen vele Polen niet via het verleden naar een zelfbewuste toekomst, maar onthecht naar een blinde vooruitgang.

Ook het katholieke nationalisme steekt in Polen weer de kop op. Katholieke priesters in Przemyśl, een stadje aan de Oekraïense grens, wilden een kerk laten afbreken omdat die er “oosters Byzantijns-orthodox” zou uitzien en niet zou thuishoren in het katholieke Polen. Wat ze niet wisten, was dat de kerk een kopie was van de Sint-Pietersbasiliek in Rome.

Olga en haar collega’s hebben niks gemeen met de conservatieve nationalisten die het erfgoed benadrukken op een onverdraagzame, gesloten manier. Maar evenmin met de blinde progressie van eenzijdige verwestering en mondialisering, die ze zien als de volgende bedreiging voor het kosmopolitische en diverse Polen van weleer.

Verzoening op de grens tussen stad en platteland, jong en oud 

De ochtend na het dansfeest kookt Olga brunch. Ze kijkt reikhalzend uit naar het televisieprogramma “Wilde Muziek” over traditionele muziek. Het beeld focust op Olga. Jonge snaken Bartek en Paweł staan statig naast een oude dame, Genowefa Lenarcik (onderstaande video vanaf 13:30, Olga vanaf 15:20, nvdr). ‘Zij heeft alle liedjes van haar vader geleerd, een legendarische volkszanger’, zegt Olga. ‘Wij kenden de liedjes van de archieven. Op een dag belde zijn kleindochter Bartek op. Ze had op onze website gelezen dat wij de liedjes van haar grootvader zongen. “Wil je mijn moeder ontmoeten?” vroeg ze. We stonden perplex. We bezochten haar in haar huis en zongen samen in de keuken.’

‘Ik ontdekte klanken van onze voorouders waar ik het bestaan niet eens van afwist. Het voelde alsof ik geraakt werd door de bliksem’, zo beschrijft Olga’s collega’s het. Maar de uitwisseling ging in beide richtingen. De ouderen planten een droom in de harten van de jongeren. De jongeren blazen nieuw leven in de muziek van de ouderen, die anders een stille dood was gestorven onder druk van de vooruitgang. Ze brachten ook nieuw geluk voor de ouderen die met open mond stonden te kijken naar de jongelui uit de stad, die zo geïnteresseerd waren in hun gebruiken.

Het Poolse platteland kampt al eeuwenlang met een minderwaardigheidscomplex. Dat begon met de slavernij van de boeren in dienst van de edelen in het zeventiende-eeuwse Polen. Diezelfde staat nam in 1791 de allereerste liberale grondwet in Europa aan. De slavernij werd afgeschaft en de boeren kregen meer rechten dan in West-Europa. Deze moderne hervorming werd teniet gedaan door de opdeling van Polen een paar jaar later.

De teleurstelling over de vernietiging van de rijke Poolse cultuur is deel van de volksziel geworden. De eeuwen van buitenlandse overheersing die volgden, wierpen een schaduw over de identiteit, maar versterkten die ook. Deze jonge twintigers hebben dat geen van allen bewust meegemaakt, maar ze dragen net zozeer de nostalgie mee. ‘Een land dat echt modern of bevrijd is, zoekt aansluiting bij oude tradities. Het primitieve is in feite de zee van beton die het verleden moest uitwissen’, schrijft de bekende Amerikaanse journalist Robert Kaplan over Roemenië, maar het geldt evengoed voor Polen.

Anno 2016 voeren idealistische, nostalgische hipsters een amper te winnen strijd tegen de ideologieën van de vorige eeuw.

De folk revival in Polen begon in de jaren ’90, onmiddellijk na de val van het communisme. Onder het mom van zogenaamde vooruitgang hadden de communisten de Poolse identiteit jarenlang afgedaan als reactionair en conservatief. En plots was daar de vrijheid om de eigen identiteit opnieuw te ontdekken. Maar al snel kwam de volgende bedreiging: het kapitalisme en de snel doorgevoerde mondialisering. Dezelfde stereotypen over het platteland bleven bestaan, en alle vooruitgang was in de steden geconcentreerd, net zoals tijdens het communisme.

Olga en haar collega’s zijn producten van die vooruitgang en kregen net daarom de mogelijkheid om in omgekeerde richting te reizen, naar het platteland, en te leren van oudere achterblijvers. In de uitwisseling tussen jong en oud wordt niet enkel de muziek overdragen op de volgende generatie, maar ook de verhalen over het leven op het platteland.

Zo ontstonden de Village Dance Clubs: dorpelingen samenbrengen in de vaak krakkemikkige houten gemeenschapszalen en hen opnieuw verbinden rond hun eigen erfgoed. In de majestueuze balzaal van de centrale bibliotheek van hoofdstad Warschau zie ik een City Dance Club ontstaan. Stadsjongeren op viool en percussie, plattelandsouderen op klarinet, accordeon, trombone en doedelzak. Het festival opende met een lezing over de vooroordelen tussen stad en platteland, maar de echte catharsis komt pas in het zweet dat van de dansende lichamen afdruipt, en in de rustige glimlach op het gezicht van de geconcentreerde tachtigjarige violist.

Al gauw begint de wodka rijkelijk te vloeien en verandert de dansvloer in een kolkend volksfeest van traditionele Poolse, Oekraïense, Russische en Zweedse muziek. Het bekendste Poolse exportproduct tijdens de Barokperiode was de polska of de polonaise. In Zweden, slechts van Polen gescheiden door de Baltische Zee, werd het zelfs de nationale dans. Deze dans was populair zowel op elitaire feesten in de Poolse gloriedagen van de renaissance, als op het achtergestelde platteland.

Ooit vervulden deze dansfeesten een belangrijke sociale rol in het Poolse dorp. In een gepolariseerd land als Polen is het niet moeilijk om het potentieel van samenhorigheid te onderkennen dat verborgen zit in de actieve beleving van grensoverschrijdende plattelandsfeesten in stadszalen. In de participatie en de dans verdwijnen alle verschillen en breuklijnen die Polen de laatste eeuwen uit elkaar hebben gerukt.

‘Het is een grensland tussen stad en platteland, tussen verleden, heden en toekomst’, aldus Janusz Prusinowski, artistiek directeur van het Mazurki Festival. Het sociale weefsel, gedurende de afgelopen twee eeuwen aan stukken gereten, wordt hier op kleine schaal weer samen geweven. De koppels stampen met hun voeten en draaien pijlsnel om hun as. Hier vinden Poolse jongeren een andere taal, een taal die ze nooit leerden spreken. De taal om het oude Polen te vertalen naar de moderne wereld.

Daar komt een stevige portie nostalgie bij kijken. ‘De meeste Polen willen afgesneden zijn van hun ziel, ze willen worden zoals het Westen’, zegt Kuba Kowalski, één van de dansers op het Mazurka dansfeest, al behoorlijk beschonken. ‘Ik voel me rustig als ik op het Russische of Oekraïense platteland ben. Daar is het leven puur. Overal waar je puurheid vindt, is het leven hard. En als de welvaart toeneemt, raken mensen afgesneden van hun tradities. Kan je niet beide hebben?’

Deze jongeren doen hard hun best om een subcultuur te bouwen waarin die twee werelden wél verzoend worden. De zelfverklaarde kosmopoliet die zich opsluit in de cocon van de stad en zielloos vooruitgaat volgens het materialistische consumptie ideaal, is in feite meer provincialistisch dan Olga en haar collega’s, die het platteland tot leven wekken in de stad, het verleden in het heden en de toekomst, het Oosten in het Westen. De ene creëert onzekerheid, eenheidsworst en tribaal conflict; de andere zelfbewustzijn, diversiteit en verzoening.

Verzoening tussen Oost en West: de laatste Europeanen wonen in Polen

‘Dit zal nooit meer de dominante Poolse cultuur worden, maar dat hoeft ook niet’, zegt Olga met hese stem aan een tas thee. ‘Er komen 250 mensen naar ons festival, maar er zijn 38 miljoen Polen. We gaan wel naar scholen met interactieve lessen over traditionele muziek en dans. Ik hoop dat het kan groeien.’

Krijgen jongeren als Olga de kans om te groeien in tijden van angst en polarisering? In een wereld waarin niet verzoening tussen Oost en West, maar hernieuwd conflict de norm lijkt? De wereld van de Russische annexatie van de Krim en de destabilisering van Oekraïne, de wereld van de NAVO-expansie, stijgende defensiebudgetten en militaire machtsontplooiing als verdediging tegen Rusland?

Die wereld is Olga vreemd. Zij is in beide werelden thuis. Ze spreekt vloeiend Russisch, maar ook Engels en Frans. Ze vertelt over haar reizen naar Rusland. ‘Ik leerde Russisch door de Russische volksliedjes. Ik houd van die taal. Op school is enkel Engels, Duits of Frans verplicht. Russisch is een keuzevak. Ja, Polen is gericht op het Westen.’

Terwijl Olga’s Franse vriend erbij komt zitten, vraag ik haar of Russisch ook niet verplicht zou moeten zijn, gezien Polen’s ligging tussen Centraal-Europese en Russische culturen. ‘Neen’, antwoordt ze.

Even later zegt ze toch: ‘Doordat ik Russisch kan begrijpen, weet ik hoe de media daar spreken over de Europese Unie. Ongelooflijk: sommige van mijn Russische vrienden zeggen dat Oekraïne als land nooit bestaan heeft of dat het bij Rusland hoort. Dat is historisch gewoon fout. Er is zoveel propaganda die het Russische publiek vijandig maakt tegenover de Oekraïense toenadering tot de EU. Hoe is het mogelijk dat mijn Russische vrienden geen andere informatie opzoeken? Het antwoord is eenvoudig: ze leren nergens Engels.’

Een taal begrijpen vergroot de macht van de burger. Met een kennis van het Engels zouden miljoenen Russen plots aangesloten worden op de Westerse media en toegang krijgen tot een ander narratief. Hetzelfde geldt voor de Oost-Europeanen die geen Russisch begrijpen. Omdat Olga zowel Engels, Frans als Russisch spreekt heeft zij toegang tot diverse informatiebronnen, wat haar wapent tegen zowel prowesterse als pro-Russische propaganda. Zij kan haar identiteit zelf vormgeven.

‘Waarom doe je dit?’, vraag ik ’s avonds bij een glas Italiaanse wijn.

‘Hoe kan je leven zonder je eigen wortels te kennen?’, antwoordt Olga. ‘Al die schoonheid is deel van mijn cultuur, daar ben ik trots op. Maar het is voor mij geen grote, heldhaftige missie. Polen en Oekraïne voelen simpelweg niet aan als gescheiden. De kunstmatig opgelegde scheiding overleeft enkel nog maar in onze verbeelding. Voor dit onze hele werkelijkheid werd, was er een kosmopolitische Europa. En voor mij is dat Europa al terug. Het voelt helemaal niet zo dat ik de Europeaan ben en zij de achtergebleven oosterlingen. Wij zijn Europeanen. We hebben vrienden uit Rusland en Oekraïne, maar ook uit Frankrijk en België. Net zoals voor het ijzeren gordijn tussen Oost en West viel, toen vele Poolse intellectuelen zowel op Rusland als op Frankrijk waren gericht. Leren jullie op school over de grote Russische schrijvers?’

Ik moet helaas neen antwoorden. 

‘Het is jullie verlies dat jullie niet in deze kosmopolitische wereld leven. Jullie zijn vrij om ons te leren kennen. Ik moet mezelf of het Westen niet overtuigen dat Polen een groots land is, ik weet het gewoon. Ach, de hele politieke situatie is maar een laagje over de echte wereld. Er is een hoger niveau: we zijn dezelfde mensen. Er is iets sterker: de ziel.’

Misschien is deze ervaring, waarbij de nadruk op nationaliteit wegvalt na op zoek te zijn gegaan naar een gedeeld verleden, wel de echte Europeesheid. Identiteit als product van een eeuwenlange uitwisseling. Olga is geboren in revolutiejaar 1989. Ze behoort niet tot een verloren generatie, maar tot de eerste en misschien voorlopig laatste Europese generatie die niet werd opgevoed met de gedachte van Oost tegen West. De Europese identiteit ligt verborgen in de grenslanden tussen stad en platteland, tussen jong en oud, tussen Oost en West, tussen verleden en toekomst.

“Polen is nog niet verloren”, zegt het Poolse volkslied. En dat geldt evengoed voor Europa.