Oekraïne op weg naar Belgisch federaal model?

Het vredesakkoord tussen regering en separatisten in Oost-Oekraïne werd dit jaar meer geschonden dan gerespecteerd. Het voorziet autonomie voor het oosten, maar extremisten aan beide kanten strooien roet in het eten. Burgers betalen de prijs. Zo ziet de scheiding van een volk eruit.

Er is geen McDonald’s meer in de Volksrepubliek Donetsk. De Amerikaanse fastfoodketen vertrok toen Donetsk zich in 2014 van de rest van Oekraïne afscheidde en de banken verdwenen. DonMac, zo heet de keten die in de plaats kwam in de verlaten restaurants op het centrale Leninplein. Op het menu: hetzelfde als vroeger. In het logo: dezelfde “M”.

Deze anekdote staat symbool voor de soms wat onbeholpen opbouw van de zelfverklaarde Volksrepubliek: de instituten van het oude systeem trekken zich terug. Normaliteit wordt hersteld – na schade door bombardementen worden wegen en infrastructuur bijvoorbeeld in snel tempo herop gebouwd om de legitimiteit van de jonge republiek aan te tonen.

Maar de pijn van de fysieke afscheiding is groter dan het gemis van wat frietjes en hamburgers van McDonald’s.

De scheiding begon drie jaar geleden. In november 2013 zag president Janoekovitsj op het laatste moment af van de ondertekening van een associatieverdrag met de Europese Unie. Na drie maanden van protesten, gesteund door de Verenigde Staten en de EU, trad hij af en kwam de meest prowesterse Oekraïense regering ooit aan de macht. Janoekovitsj en de Russische president Poetin veroordeelden de machtsovername als een staatsgreep.

Oekraïense nationalisten willen een unitaire staat zonder Russische invloed. Pro-Russische radicalen willen de totale afscheiding van Oost-Oekraïne.

Hun achterban in het oosten van Oekraïne werd bang. In april 2014 bezetten gewapende separatisten het provinciegebouw van Donetsk. Ze verdreven de ambtenaren en hesen de vlag van de Volksrepubliek. De separatisten konden één derde van de 26.500 vierkante kilometer grote provincie Donetsk inlijven.

De Minsk II-akkoorden van 14 februari 2015 voorzien dat bepaalde delen van de provincie autonoom zullen zijn binnen een federaal Oekraïne. Toen het Oekraïense parlement een half jaar later een wetsontwerp over de grondwetswijziging besprak, ontstonden rellen tussen oproerpolitie en sympathisanten van de ultranationalistische partij Svoboda. Zij willen geen toegeving doen aan de pro-Russische rebellen en verklaren zich niet-gebonden door Minsk II.

Ook de Volksrepubliek heeft zijn gematigden en radicalen. De gematigden zijn de leiders die betrokken waren bij de onderhandeling en implementatie van de Minsk-II akkoorden. Zij zijn nu aan de macht. De radicalen zijn de tegenstanders van die akkoorden. Net zoals de Oekraïense nationalisten willen zij alles of niks.

De Oekraïense nationalisten willen geen federalisme, maar een unitaire staat zonder invloed van Rusland in autonome regio’s. De pro-Russische radicalen willen geen federalisme, maar een totale afscheiding, onafhankelijkheid of aansluiting bij Rusland.

De gematigde federalist

Eduard Basurin, onderminister van Defensie en woordvoerder van de Volksrepubliek Donetsk

Elke dag zit Eduard Basurin voor een lege zaal in het monumentale gebouw van het Ministerie van Informatie op het Leninplein. Een handvol journalisten met camera’s luistert naar zijn dagelijkse militaire briefing. Over hoeveel keer het Oekraïense leger de “Volksrepubliek” bestookte en met welke wapens.

Alle informatie stuurt hij naar de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) die de schendingen van de Minsk II-akkoorden opvolgt.

‘In 2014 hebben de inwoners van Donetsk gestemd voor zelfbestuur in het hele grondgebied van de provincie’, zegt Basurin. ‘We hebben dat ingevoerd en werden aangevallen door het Oekraïense leger. Dus hebben we ons verdedigd.’

‘Als Oekraïne de Minsk II-akkoorden zou implementeren, zouden hun extremisten dat als verraad beschouwen.’

De Minsk II-akkoorden spreken niet van autonomie in de hele provincie Donetsk, maar slechts in “bepaalde delen” daarvan. Het Oekraïense wetsontwerp moest die delen benoemen. Basurin wil de hele provincie.

Nu al voeren de twee delen een verschillend economisch en politiek beleid. Minsk II voorziet dat de autonome regio’s in Oost-Oekraïne relaties met regio’s in Rusland zullen kunnen onderhouden. Ook in Bosnië en Herzegovina, en in België, kunnen de deelstaten op sommige domeinen een eigen buitenlands beleid voeren.

‘We zijn niet van plan om heel historisch Nieuw-Rusland te herstellen en af te scheiden’, zegt Basurin. Aan het einde van de 18e eeuw was dat een kolonie van Rusland in het zuiden van Oekraïne. De stichters van de Volksrepubliek Donetsk zien het herstel als een verre droom. De vlag prijkt op de uniformen van hun soldaten.

De hele provincie Donetsk onder het bestuur van een autonome regio brengen, is zelf al een verre droom. Nationalistische Oekraïense bataljons als Azov zullen de strategische havenstad Mariupol, deel van de provincie Donetsk, niet zomaar opgeven. De havenstad verdedigen was de reden waarom Azov werd opgericht.

Basurin zegt dat de Oekraïense regering haar eigen extremisten in toom moet houden: ‘Als Oekraïne de Minsk II-akkoorden volledig zou implementeren, zouden die extremisten dat als verraad beschouwen en niet aarzelen om naar geweld te grijpen.’

Ook de Volksrepubliek Donetsk heeft zijn radicalen die vrede kunnen saboteren.

De radicale separatist

Roman Manekin, vertegenwoordiger van Donetsk in Moskou onder de afgezette Oekraïense president Janoekovitsj

Plots zit niet Denis Pushilin voor ons, maar Roman Manekin. Pushilin is parlementsvoorzitter en onderhandelaar van de Volksrepubliek bij de Minsk II-akkoorden. Hij is deel geworden van het establishment dat de akkoorden implementeert. Manekin beschouwt dat als verraad.

Het is veelzeggend dat plots hij, en niet Pushilin op onze interviewafspraak verschijnt. We konden niet achterhalen hoe dat kwam, maar het kan wijzen op een conflict achter de schermen.

Manekin, een professor filosofie aan de universiteit van Donetsk, was betrokken bij de gewelddadige oprichting van de Volksrepubliek in 2014. ‘Ik nam deel aan de overname van de administratie van Donetsk. In de eerste sessie van de nieuwe gemeenteraad vroegen we aanhechting bij Rusland, maar Poetin weigerde’, zegt hij.

Manekin wil heel zuidoost-Oekraïne, Odessa inbegrepen, integreren in een onafhankelijk Nieuw-Rusland. ‘Dat zou veel levens kosten, maar we zouden een sterke regio kunnen zijn.’

De vrees van vele Oekraïners, niet enkel nationalisten, is dat de Minsk II-akkoorden en de autonomie van Oost-Oekraïne een opstapje zijn naar autonomie in het hele zuidoosten en uiteindelijk naar aansluiting bij Rusland. Pro-Russische radicalen als Manekin bevestigen die vrees.

‘De regering die nu de Volksrepubliek bestuurt, is pro-establishment’, zegt Manekin. ‘De eerste militanten die in opstand kwamen voor totale onafhankelijkheid zijn vertrokken of opzij geschoven.’

‘We hopen dat het akkoord vastloopt. Dan kunnen we de Volksrepubliek verder afscheiden.’

Er zijn geruchten dat de radicalen de macht in de Volksrepubliek willen overnemen, maar Manekin is daar geen voorstander van. ‘Oekraïne is vandaag een grotere vijand dan de Minsk II-akkoorden. We hopen dat de akkoorden in 2016 zullen vastlopen en dan kunnen we verdergaan met de afscheiding van de Volksrepubliek.’

Officiële erkenning is niet voor morgen, zelfs niet door Moskou. Manekin weet dit: ‘Het komt zowel Washington als Moskou goed uit dat de Volksrepubliek blijft zoals ze is: een realiteit, maar niet officieel erkend. Nu wordt de oorlog gezien als een intern Oekraïens conflict tussen regering en rebellen. Als Rusland de Volksrepubliek Donetsk zou erkennen, zou de oorlog veranderen in een open conflict tussen Oekraïne met zijn Amerikaanse bondgenoten, en Rusland.’

Manekin vindt dat Rusland de Volksrepubliek moet steunen zoals de Amerikanen Oekraïne steunen. ‘Waarom nemen wij ook geen buitenlandse managers aan, zoals Oekraïne deed met Mikheil Saakasjvili? De meeste mensen in onze regering hebben geen bestuurservaring. Wel heeft elk ministerie van de Volksrepubliek een consultant in Rusland.’

Als er niet snel uitzicht komt op officiële autonomie binnen Oekraïne – en dat is weinig waarschijnlijk gezien de invloed van nationalisten in Kiev en Odessa – zullen federalisten zoals Basurin en Pushilin zich niet handhaven tegenover de radicale separatisten. Ze zullen ofwel zelf radicaliseren, ofwel baan ruimen voor de radicalen.

De burger

Olena, Katja, Alexandra, Gregoriy en Olga: machteloos en afgescheiden van hun land

‘Gigantische wachtrijen aan de nieuwe grenzen, vernederende toestanden en overal steekpenningen betalen. Wie wil dat nu? Iedereen wil terug naar de normaliteit van Oekraïne. Maar het geld van Moskou geeft de bevolking perspectief zodat ze de normaliteit van de Volksrepubliek aanvaarden.’

Zo vat Katja*, een lokale journaliste uit Donetsk, de benarde situatie van burgers in Donetsk samen. Zij werden van de ene dag op de andere afgesloten van de rest van de provincie en het land; de grote buur in het oosten ontving de uitgespuwde Oekraïners met open armen.

De afscheiding is een vicieuze cirkel. De Oekraïense regering legt Donetsk een economische boycot op omdat de stad zich afscheidt. Door de boycot scheidt de stad zich nog meer af. De regering van de afgescheiden Volksrepubliek Donetsk zoekt aansluiting op Rusland om levensvatbaar te blijven.

‘De lokale bevolking weet niet dat de leiders van de Volksrepubliek akkoord gingen met autonomie binnen Oekraïne’, zegt Alexandra*, een andere lokale journaliste uit Donetsk. ‘In het dagelijks leven zien ze vooral maatregelen die op afscheiding wijzen, op het vlak van onderwijs, werk, pensioenen, handel, huisvesting, munteenheid en paspoorten.’

Onderwijs en werk: vernield

Alexandra’s diploma van vertaler-tolk van de universiteit van Donetsk wordt sinds de afscheiding van Donetsk niet meer erkend in de rest van Oekraïne. Ze studeerde dan maar verder in Rostov, Rusland.

‘Ik wilde liever in Kiev studeren, maar telkens ik van Kiev naar huis zou terugkeren, zou ik door ontelbare controleposten moeten. De helft van de professoren verhuisde naar de Oekraïense kant. Studenten die bleven studeren in Donetsk wisten niet dat hun diploma’s illegaal zouden zijn. Het is een vodje papier geworden, meer niet.’

Daarnaast zijn 100 van de 200 scholen in Donetsk beschadigd of volledig vernield.

‘Werk is er ook niet meer’, zegt Alexandra. ‘Ooit draaide de industrie van Donetsk op volle toeren, nu ligt alles plat. Mensen die nog wel in de industrie werken, ontvingen al maandenlang geen loon meer. Mijn vrienden zijn allemaal naar Duitsland of Rusland vertrokken. Niemand kan hier nog een job vinden.’

Handel: van richting veranderd

Gregoriy*, Alexandra’s vader, is handelaar. Zijn huis en winkel in Spartak, een dorp op de frontlijn, zijn totaal vernield. Vandaag wonen ze in een gehuurd appartement in Donetsk. ‘Toen de oorlog begon, waren we niet thuis’, zegt hij in zijn gehuurde winkel in de stad. ‘Buren belden me op en zegden dat plunderaars ons huis aan leegroven waren. De soldaten keken gewoon toe.’

‘Uiteindelijk zijn we terug gekeerd, maar op een dag begonnen massale bombardementen. We moesten onmiddellijk inpakken en wegwezen. Mijn moeder weigerde te vertrekken. Na twee maanden gingen we haar halen. Kort daarna werd ons huis gebombardeerd.’

‘Russisch is mijn moedertaal. Dat maakt van mij nog geen Rus. Jullie moedertaal is Nederlands en jullie zijn toch ook geen Nederlanders?’

Voor de oorlog kocht Gregoriy zijn goederen aan in Istanboel. Van daar liet hij ze verschepen naar de haven van Odessa, en dan met de trein naar Donetsk. ‘Die tijden zijn voorbij’, zegt hij. ‘Geen gezellige koffietjes meer in Istanboel. We leven in een openluchtgevangenis. En omdat Rusland de Volksrepubliek niet officieel erkent, is officiële handel ook daar moeilijk. Wat willen ze? Dat wij bij Oekraïne horen, of onafhankelijk zijn? Handelaars hangen in de schemerzone van dit geopolitieke spel.’

Er zijn inwoners die opnieuw bij Oekraïne willen aansluiten, maar zij houden zich stil. ‘Spreek vijf minuten over Oekraïne en je wordt opgepakt en beschuldigd van opruiing of spionage voor de Oekraïense overheid’, zegt Gregoriy, die ook daarom anoniem wenst te blijven.

‘Nuance is niet meer mogelijk. Ik daag je uit om in heel Donetsk nog één Oekraïense vlag te vinden, of iemand die openlijk pro-Oekraïne is. Meer dan helft van de inwoners wil weer bij Oekraïne aansluiten zonder de Volksrepubliek, maar ze zwijgen uit angst. Slechts 10% geeft iets om de Russische identiteit. Russisch is mijn moedertaal, maar dat maakt van mij nog geen Rus. Jullie moedertaal is Nederlands en jullie zijn toch ook geen Nederlanders?’

Herstel van de banden

De Minsk II-akkoorden voorzien een “herstel van de banden”. De fysieke en sociaaleconomische banden kunnen relatief makkelijk hersteld worden. ‘De stappen naar aansluiting bij Rusland zijn pragmatisch, niet separatistisch’, zegt onderminister van Defensie Eduard Basurin.

‘We moesten wel de Russische roebel invoeren omdat Kiev ons economisch boycot en we pensioenen moesten uitbetalen en belastingen innen. Van zodra Kiev de boycot stopt en ons autonomie gunt, schakelen we terug naar de Oekraïense grivna.’

‘Erger dan de fysieke afscheiding is de mentale breuk tussen mensen, de haat en de verbittering. Die kan je niet zomaar herstellen’, zegt Alexandra. ‘Mensen verloren geliefden in bombardementen door het Oekraïense leger. Ze voelen zich zo diep gekwetst, dat ze geen deel van Oekraïne meer willen zijn.’

Olga is zo iemand. Op het politiekantoor neemt haar dochter net het nieuwe paspoort van de Volksrepubliek formeel in ontvangst. ‘Ik leef al heel mijn leven in Donetsk, als Oekraïense’, zegt Olga met bibberende stem, de verbittering staat in haar ogen te lezen.

‘Vandaag beschouw ik mezelf niet meer als Oekraïense. De universiteit in Kiev weigerde mijn dochter omdat we van Donetsk zijn. Mijn vader heeft zich heel zijn leven krom gewerkt in de mijnen en nu heeft hij geen pensioen. Stel je zijn pijn voor. Kunnen wij het helpen dat we toevallig in Donetsk wonen?’

Door de economische blokkade en de afsluiting van het banksysteem in Donetsk werd ook de uitbetaling van pensioenen bemoeilijkt. Rusland kwam tussen en betaalt nu de pensioenen uit via een speciaal banksysteem. ‘De Oekraïense overheid beschouwt mij als een terrorist, gewoon omdat ik in mijn eigen thuisstad blijf wonen. Maar denk je dat wij het leuk vinden om door het leven te moeten gaan met een paspoort van een land dat door niemand erkend wordt? Ik wil niets liever dan het Oekraïense paspoort behouden.’

De ambtenaar

Jelena Karabet, hoofd Departement Paspoorten van de politie van de Volksrepubliek Donetsk

‘Proficiat, u bent nu een burger van de Volksrepubliek Donetsk. U moet uw plicht als burger vervullen’. Na elke formele overhandiging van het paspoort gaat Jelena Karabet rechtstaan en spreekt ze deze woorden formeel uit.

Karabet werkt al 22 jaar voor de politie van Donetsk. Toen de oorlog begon, verkoos ze te blijven en de nieuwe republiek te dienen. ‘Donetsk is mijn stad’, zegt ze voor het politiekantoor waar ze met drie collega’s staat te roken. ‘De politie was twee maanden gesloten en dan begonnen we gewoon terug te werken.’

Karabet overhandigt de eerste paspoorten aan jongeren ouder dan 16. Op straat hangen grote campagneposters die burgers informeren over hun recht om zo’n paspoort aan te vragen, van een land dat niet bestaat.

Karabet zegt dat het deel moet worden van de Russische federatie. ‘Ik ben trots op mijn Russische roots. Donetsk, Odessa, Mariupol, Kharkov: het is allemaal deel van Nieuw-Rusland.’ Haar leiders hebben zich tot iets veel bescheidener verbonden. Ze toont trots het portret van de Russische president Poetin dat ze in haar ladekast bewaart. ‘Mijn president’, zegt ze.

Ze bewaart het portret van de Russische president Poetin in haar ladekast. ‘Mijn president’, zegt ze.

‘We leverden al 250 paspoorten af in dit district. Nu gaat het traag want we hebben nog niet alle printapparatuur. Binnen twee jaar zou elke burger een paspoort moeten hebben.’

De overheid denkt op lange termijn, een teken ze hier goed weten dat vrede niet voor morgen is. ‘Maar ook het paspoort is geen separatistische maatregel’, zegt Basurin. ‘Je kan niet leven of reizen zonder identiteitsdocumenten. Inwoners van Donetsk kunnen niet meer naar Kiev om hun paspoort te laten hernieuwen. Dus voerden wij er één in. Dat is geen obstakel voor de implementatie van de Minsk II-akkoorden: inwoners van Donetsk kunnen het paspoort van onze autonome republiek en het paspoort van de Oekraïense federatie dragen.

Mensen kunnen nog wel naar Kiev, alleen is dat heel moeilijk geworden, met alle controleposten. Alexandra: ‘Het leidt nu al tot een illegale business. Mannen bieden zich aan om naar Kiev te gaan en paspoorten te laten hernieuwen. Ze vragen er geld voor. Telkens weer slaan mensen munt uit conflict.’

*Zij wensten anoniem te blijven uit vrees voor hun veiligheid.

Deze reportage kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.