Migranten verdrinken ook aan de Europese binnengrenzen

Niet alleen aan de Europese buitengrenzen sterven mensen terwijl ze Europa of het Verenigd Koninkrijk proberen te bereiken. Ook binnen Europa, zoals aan de grens tussen Spaans Baskenland en Frankrijk, kunnen pogingen om door te reizen dodelijke gevolgen hebben. ‘Uit angst voor Franse grenscontroles nemen ze steeds wanhopigere beslissingen.’

Slechts 18 jaar oud was Abdoulaye Koulibaly toen hij op zondag 8 augustus 2021 verdronk in de rivier Bidasoa. De jongen kwam uit Guinee en wou vanuit Spanje koste wat het kost Frankrijk bereiken, zo vertelde zijn oom nadien aan lokale Spaanse media.

De laatste kilometers van de rivier Bidasoa vormen de grens tussen de Baskische provincie Gipuzkoa en het Zuid-Franse departement Pyrénées-Atlantiques. Om politiecontroles te vermijden, proberen steeds meer migranten via die rivier de Spaans-Franse grens over te steken. Koulibaly was niet de eerste migrant die in deze rivier verdronk. En hij zal niet de laatste zijn.

Het gaat om mensen die in Spanje toekwamen en verder willen doorreizen in Europa. In 2021 stierven zeven mensen in een poging om de Spaans-Franse grens ter hoogte van Irún en Hendaye over te steken. Drie van hen, waaronder Koulibaly, verdronken in de Bidasoa. Dit jaar verdween in maart opnieuw een migrant, vermoedelijk een 24-jarige Senegalees, nadat hij probeerde de rivier over te zwemmen. Hij was de rivier ingesprongen samen met twee andere jongemannen. Zij haalden de overkant wel.

Niet alleen aan de Europese buitengrenzen laten mensen die het Europese continent of het Verenigd Koninkrijk proberen te bereiken dus het leven. Ook aan sommige Europese binnengrenzen vallen slachtoffers.

Er bestaan nochtans weinig tot geen grenscontroles meer tussen EU-landen die lid zijn van de Schengenzone. Binnen dat gebied kunnen mensen en goederen vrij bewegen. Maar bepaalde omstandigheden, zoals de bescherming van de openbare orde of de nationale veiligheid, laten lidstaten toe om opnieuw tijdelijke grenscontroles in te voeren. Het gebeurde naar aanleiding van de terroristische aanslagen in Parijs in 2015. Verschillende EU-landen voerden nadien opnieuw grenscontroles in, zo ook aan het begin van de pandemie in 2020.

Hoe lang een grenscontrole opnieuw wordt ingevoerd is in principe beperkt in tijd, al blijft het aan de lidstaat in kwestie om daarover te beslissen. De Europese Commissie mag adviseren over de noodzaak van zo’n maatregel, maar kan die niet verbieden.

Zo voert Frankrijk al sinds december 2015 controles uit aan haar binnengrenzen en nam het aantal controles ook sinds de pandemie verder toe. Sinds januari 2021 werden ook nog eens 15 grensovergangen aan de Spaans-Franse grens gesloten. Daarnaast werd het aantal grenscontroles om terrorisme, drugshandel en illegale migratie tegen te gaan, sterk opgedreven.

En daarmee namen ook de wanhopige pogingen toe van migranten om de Europese binnengrenzen alsnog over te steken. Lokale mensenrechtenorganisaties aan de Spaans-Franse grens klagen die situatie aan. Na de laatste verdwijning in maart riep het collectief Solidarité-Migrants Etorkinekin op om te betogen.

‘We kunnen geen migratiebeleid met twee snelheden steunen.’

‘We hekelen de jacht op migranten en de meedogenloosheid van de politie, de gendarmerie en het leger’, klonk het. ‘We eisen dat grenzen worden opengesteld, wat de enige garantie is op een “risicoloze” doorreis en belemmering van mensenhandel. Nu politici oproepen tot solidariteit met vluchtelingen uit Oekraïne kunnen we geen migratiebeleid met twee snelheden steunen. We eisen dezelfde voorwaarden voor alle vluchtelingen.’

Europese eensgezindheid

Een jaar geleden trokken ook de burgemeesters van de Spaanse grenssteden Irùn en Hondarribia, en van de Franse grensstad Hendaye aan de alarmbel. Ze wezen op de noodzaak van een humanitaire reactie en vroegen om een Europese aanpak en de terugkeer van een Europa zonder grenzen.

‘De Spaanse politie laat de mensen passeren, terwijl de Franse ze niet binnenlaat. Daardoor speelt zich een humanitair drama af’, verklaarde Kotte Ecenarro, burgemeester van Hendaye aan de online krant La Información. Ook de onderprefectuur van Bayonne en de Spaanse regeringsdelegatie in Baskenland waarschuwden vorig jaar al voor de onhoudbare situatie die de grenscontroles veroorzaakten.

‘Het sluiten van grensposten weerhoudt mensen niet om de oversteek te wagen, het maakt het alleen gevaarlijker.’

Spaans Baskenland (autonome regio in Spanje) en de Franse agglomeratie rond de steden Bayonne en Biarritz (Communauté d’Agglomération du Pays Basque) bezegelden in maart dit jaar nog de versterking van hun samenwerking over de opvang van migranten aan weerskanten van de Bidasoa.

Jean-René Etchegaray, voorzitter van de agglomeratie, herdacht bij zijn toespraak de migranten die tot dan toe omkwamen in de rivier. Hij wees erop dat Europa blijk gaf van eensgezinsheid wat de oorlog in Oekraïne betrof. ‘Die hebben we ook op vlak van de opvang van migranten nodig’, klonk het.

Toen twee dagen later bekend raakte dat de vermoedelijk 24-jarige Sengalees verdween toen hij de rivier probeerde over te zwemmen, stuurde Etchegaray opnieuw een persbericht uit. ‘Politiecontroles mogen niet ten koste van grondrechten van het individu gaan. Het sluiten van grensposten weerhoudt mensen niet om de oversteek te wagen, het maakt het alleen gevaarlijker. Als migratieroutes niet veiliger worden zullen dergelijke tragedies opnieuw gebeuren. Europa en haar lidstaten moeten reageren opdat de doorreis van transitmigranten veiliger wordt.’

Zichtbaarder

Volgens activisten en experten die MO* aan de grens sprak, zijn aan de zwaar bewaakte grens tussen het Spaanse Irún en het Franse Hendaye meer politieagenten dan toeristen te vinden. Ook zij wijzen erop dat dat mee de oorzaak is van de drama’s die er zich afspelen.

Toch blijft het aantal mensen dat Frankrijk via Baskenland probeert binnen te raken, toenemen. Dat ziet ook Nahia Diaz de Corcuera Martinez. Zij is verantwoordelijk voor Asiel en Humanitaire Zorg in het zorgcentrum van het Rode Kruis, Hilanderas de Irún.

Ze noteerden dat in 2021 7958 migranten in het zorgcentrum overnachtten voor ze zich aan de oversteek waagden. Het is het hoogste cijfer dat geregistreerd werd sinds het zorgcentrum werd opgericht in 2018. Dat werd opgericht door het Spaanse ministerie voor Inclusie, Sociale Zekerheid en Migratie. Het centrum moest mee een antwoord bieden op de toenemende problemen aan de Spaans-Franse grens.

‘In 2019 registreerden we 4244 mensen. In 2020 — door de lockdowns een atypisch jaar — registreerden we 3460 migranten. Maar dit is slechts een deel van het verhaal. Wij registreren alleen de mensen die bij ons komen aankloppen. Er zijn nog andere opvangplaatsen. En bovendien komt niet iedereen om hulp vragen.’

‘Deze migratieroute bestaat al langer dan vandaag maar was lange tijd onzichtbaar.’

De stijgende populariteit van de grensovergang heeft volgens Iker Barbero verschillende oorzaken. Barbero is rechtenprofessor aan de Universidad del País Vasco en hoofdonderzoeker van het Transiteus-project over de opvang van migranten op doorreis in Baskenland. ‘Deze migratieroute bestaat al langer dan vandaag, maar was lange tijd onzichtbaar. Het is pas sinds onder andere Italië strengere maatregelen begon te treffen dat de route hier zichtbaarder werd.’

‘Bovendien gaat het hier om een verstedelijkt landschap, wat het makkelijker maakt om de grens te voet over te steken’, gaat Barbero verder. Maar dat was buiten de Franse grenscontroles gerekend. ‘Dat meer mensen vastzitten aan de Spaanse kant, maakt het ook weer zichtbaarder. En de verscherpte controles van afgelopen jaar zorgden voor nog meer angst bij migranten om de grens te voet over te steken. Hierdoor nemen ze meer wanhopige beslissingen, zoals het overzwemmen van de rivier.’

Racisme?

Ook Xabier Legarreta Gabilondo, directeur Migratie en Asiel in de autonome Baskische regering, wijt dat aan de verscherpte controles. ‘Natiestaten zijn verantwoordelijk voor de controle van de Europese binnengrenzen. De Baskische regering heeft geen bevoegdheid daarover. Maar omdat we zo dichtbij zijn, proberen we wel humanitaire antwoorden te bieden, met douches en een plek om te slapen. Iedereen die in Irún aankomt, heeft rust nodig.’

Het gaat al een hele tijd niet de goede weg op, waarschuwt Legarreta Gabilondo. ‘Vooral mensen uit Sub-Saharaans Afrika zijn het doelwit bij grenscontroles. Mensen kunnen niet meer via de normale weg (per trein of over de weg, red.) reizen en nemen daardoor meer risico’s. We zien ook maffiapraktijken opduiken, mensen die hier een handel van willen maken.’

De lokale Spaanse mensenrechtenorganisatie Irungo Harrera Sarea wond er in juni 2021 geen doekjes om en spreekt zelfs over racisme bij grenscontroles. Volgens de organisatie worden zwarte en Arabische mensen uitgezocht en worden andere, witte mensen niet gecontroleerd. Dat liet de organisatie optekenen door de Franse radiozender France Bleu. Ook andere ngo’s, zoals de Franse organisatie La Cimade dat zich inzet voor rechten van migranten en vluchtelingen, spreken over raciale ongelijkheid bij de grenscontroles tussen Spanje en Frankrijk.

‘Lokale organisaties klaagden al meermaals vormen van etnische profilering aan’, zegt rechtenprofessor Barbero. ‘De migranten worden meestal aangehouden aan de grens, op de trein naar Frankrijk of op de brug over de Bidasoa. Van de grenspolitie moeten ze dan terugkeren naar Spanje. Er zijn zelfs gevallen bekend waarbij mensen al in Frankrijk zijn en toch nog worden teruggestuurd, meestal met de reden dat ze geen papieren hebben.’

Volgens professor migratierecht Dirk Vanheule aan de Universiteit Antwerpen kan dat wettelijk gezien. ‘Als je niet legaal in de EU bent, mag je ook niet vrij reizen. Om te controleren of die regel niet wordt overtreden, kunnen grenscontroles tijdelijk opnieuw worden ingevoerd. Iemand die niet over de nodige documenten beschikt, kan dan de toegang tot Frankrijk geweigerd worden.’

‘Terrorisme en de pandemie worden nu gebruikt om migranten te controleren.’

De herinvoering van tijdelijke grenscontroles binnen de Schengenzone wordt door de Europese Unie alleen aangeraden als laatste redmiddel in uitzonderlijke situaties.

Volgens Barbero overschrijdt Frankrijk die tijdelijkheid al lang. ‘Sinds 2015 voerde het de controles op regelmatige basis opnieuw in. In feite gebeurde dit al zo vaak dat het permanente controles zijn geworden. Argumenten, zoals terrorisme of de pandemie, worden gebruikt om uiteindelijk vooral migranten te controleren.’

Spektakel

De Europese Unie, vindt Barbero, verliest hiermee één van haar belangrijkste principes: vrijheid van beweging. ‘Als er iets het Europese project interessant maakt is het dat wel. Maar Frankrijk maakt er een spektakel van. Het wil tonen hoe het haar grenzen bewaakt, met alle gevolgen van dien.’

Dat velen er toch in slagen de grens over te steken, en de controles dus hun doel missen, bewijzen ook de registratiecijfers in de zorgcentra. ‘Anders zouden hier honderden mensen in Irún zitten en dat is niet het geval. Lukt het niet bij de vijfde poging, dan wel bij de zesde. Als ze niet sterven.’

‘Lukt het niet bij de vijfde poging, dan wel bij de zesde. Als ze niet sterven.’

‘De EU mag niet de andere kant opkijken’, beaamt Legarreta Gabilondo. ‘Waar zijn de humanitaire waarden van de EU? We hebben hier een duidelijk Europees antwoord nodig. Als de autonome regio van Baskenland, hebben wij niet genoeg macht.’

Wat we nodig hebben, aldus Barbero, is een beter Europees asielsysteem. ‘Mensen moeten asiel kunnen aanvragen waar ze dat willen. We mogen niet vergeten dat vele migranten een Frans-culturele achtergrond hebben door het Franse koloniale verleden. Dan is het evident dat ze voornamelijk in Frankrijk asiel willen aanvragen. Wat Frankrijk nu doet, is haar kinderen verwerpen.’

MO* nam ook contact op met de burgemeesters van de Zuid-Franse steden Bayonne en Hendaye, en de Franse grenspolitie. Geen van hen wilde ingaan op vragen van MO*.