‘Vluchten is een menselijke reflex’: het vergeten verhaal van Belgische vluchtelingen

In de zomer van 2021 doorkruisten acht jonge Belgische vrouwen de ruige Pyreneeën. Ze wandelden onversaagd in het spoor van de duizenden vluchtelingen die tijdens de Tweede Wereldoorlog van Frankrijk naar Spanje trokken. Met de tocht wekken de vrouwen een vergeten Europees vluchtelingenverhaal weer tot leven. ‘Wie kan beter het verleden onder de aandacht brengen dan de generatie die onze toekomst in handen heeft?’

‘Telkens als ik tijdens het wandelen naar de grond keek, hoorde ik de verhalen van de vluchtelingen. Ik hoorde hen zeggen: “Jij hebt geluk, jij kan genieten van de mooie natuur.”’

In de backstage van De Centrale in Gent halen Jolnar Dayoub (20) en Shushanik Gorginyan (27) herinneringen op aan de onvergetelijke tocht die ze in de zomer van 2021 maakten. Het gesprek borrelt en bruist, de twee jonge vrouwen vullen elkaar moeiteloos aan. Omdat de film over hun overweldigende tocht binnen enkele uren in première gaat, hangt er toch wat zenuwachtigheid in de lucht.

Jolnar als Shushanik zijn allebei lid van de Toekomstacademie, een doorstroomproject van het Gentse cultuurhuis Victoria Deluxe. De Toekomstacademie creëert een plek voor Gentse jongeren tussen de 16 en 28 jaar met verschillende achtergronden. Tweewekelijks komen de jongeren samen en organiseren ze verschillende activiteiten.

Een van die activiteiten is het project Terug Weg. Daarbij volgden acht jonge vrouwen de route waarlangs duizenden mensen, onder wie ook heel wat Belgen, tijdens de Tweede Wereldoorlog van Frankrijk naar Spanje vluchtten. Het is een indrukwekkend verhaal dat nauwelijks bekend is. En daar willen de vrouwen dringend verandering in brengen.

‘De vrouwen die meewandelden waren de eersten die zich voor het project hebben ingeschreven’, vertelt Jolnar. ‘We hebben veel geoefend. Elke maand gingen we twee keer stappen, hier in België.’ Toch lag de uiteindelijke bestemming van hun tocht ver buiten onze landsgrenzen: de majestueuze Pyreneeën.

Passage Pyreneeën

De leidraad bij hun tocht vormde het boek Passage Pyreneeën (2020) van historica en auteur Sarah De Vlam. Wanneer de historica zelf een kwartiertje later de backstage binnenwandelt, verschijnt een glimlach op de gezichten van Jolnar en Shushanik.

‘Ken je deze twee dames nog?’, vraagt Jos Van Herreweghe, een van de begeleiders van het project. Links en rechts worden knuffels uitgedeeld.

‘Het idee is eigenlijk bij toeval ontstaan’, vertelt De Vlam als we haar vragen naar waar ze de inspiratie vond voor haar boek. ‘Ik woon in de Pyreneeën en wist dat in een naburige vallei een herinneringsmuseum was. Ik dacht dat het museum het verhaal vertelde van de vluchtelingen die tijdens de Spaanse burgeroorlog naar Frankrijk zijn gevlucht. Ik had het bij het verkeerde eind, het ging over vluchtelingen die tijdens de Tweede Wereldoorlog van noord naar zuid zijn gevlucht, onder wie ook Belgen.’

‘Ik kende het verhaal niet’, gaat de historica verder. ‘Er is geen enkel boek over die Belgische vluchtelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat is een beetje vreemd, want er is ontzettend veel gepubliceerd over die periode.’

‘Behalve een boek van een Waalse schrijfster bestaan er zelfs geen boeken over de geschiedenis van de Belgische vluchtelingen tout court. Het is niet de eerste keer dat Belgen zijn gevlucht of geëmigreerd. Dat was toen vooral om economische redenen, maar voor mij zijn dat ook een soort van vluchtelingen’, zegt De Vlam schouderophalend.

Belgische vluchtelingen

Sarah De Vlam vertelt met veel passie over het vergeten verhaal van de Belgische vluchtelingen. In het begin van de Tweede Wereldoorlog vluchtten 2 miljoen van de 8 miljoen Belgen.

Ze benadrukt hoe groot dat aantal was, zeker in vergelijking met hoeveel Oekraïners vandaag het oorlogsgeweld ontvluchten. In Oekraïne hebben intussen iets meer dan 5 miljoen van de 44 miljoen inwoners het land verlaten.

‘De inval was een beetje zoals de Russische inval in Oekraïne: eigenlijk zaten we daar al een jaar op te wachten’, vertelt De Vlam. ‘Duitsland had Polen bezet en een stuk van Tsjechië (Sudetenland, red.) en Oostenrijk. Hier dacht iedereen: “Valt Hitler ons land binnen of niet?” Maar in de loop van dat jaar raakten de mensen daar precies aan gewend. Je wordt naïef.’

De meeste vluchtelingen gingen uiteindelijk naar Frankrijk. Velen wilden doorreizen naar het “neutrale” Spanje, dat toen bestuurd werd door Franco. Al bleek Spanje achteraf toch niet zo neutraal te zijn. Franco was bevriend met Hitler en stuurde vluchtelingen die zijn land binnenkwamen naar de gevangenis.

‘Oekraïense vluchtelingen worden geholpen, maar niet iedereen krijgt dezelfde behandeling.’

Als ze eenmaal de Pyreneeën bereikt hadden, sloten de vluchtelingen zich vaak aan bij een groep. Ze moesten gidsen betalen om samen de overtocht te maken.

Een belangrijk figuur in die ontsnappingslijnen was de Belgische Henriette Hanotte. Zij werkte als gids voor de Komeetlijn, de Comète en hielp geallieerde piloten om het land te ontvluchten via Frankrijk en Spanje. Ze zette daarbij haar eigen leven op het spel.

Groot-Brittannië investeerde alleen in de ontsnappingslijnen die Britse piloten redden. ‘Piloten zijn namelijk moeilijk vervangbaar’, vertelt De Vlam. ‘De Britten wilden gewone burgers of de Joodse bevolking niet financieren, zij vielen vaak uit de boot.’

‘Het is ongelooflijk nobel wat die ontsnappingslijnen hebben gedaan,’ aldus de historica, ‘maar… Zij maakten wel een selectie tussen wie nog van dienst kon zijn in de oorlog en wie geen nut meer had. Je hebt verschillende profielen van vluchtelingen, maar ook van vluchtelingenhulp.’

Dat is ook wat we vandaag andermaal vaststellen: ‘Oekraïense vluchtelingen worden geholpen, maar niet iedereen krijgt dezelfde behandeling. Het is nochtans een menselijke reflex om te vluchten’, zucht ze.

Jolnar en Shushanik knikken instemmend. ‘Eigenlijk was het een vorm van mensensmokkel, alleen stonden de smokkelaars toen aan de juiste kant van het verhaal’, concludeert De Vlam.

Persoonlijk verhaal

‘Mijn papa had veerkracht, omdat hij voortdurend dacht aan zijn gezin.’

Ook Jolnar ziet gelijkenissen met de situatie waarin vele mensen op de vlucht zich vandaag bevinden. ‘Smokkelaars vragen heel veel geld. Iedereen wil naar Europa komen om oorlog te ontvluchten. Dat is heel duur, voor mensen zonder geld is dat onmogelijk. Dus moeten zij de tocht op onveilige manieren wagen, bijvoorbeeld met slechte boten.’

Ze denkt daarbij terug aan haar eigen Syrische afkomst. Haar papa vluchtte uit Syrië en doorkruiste tien verschillende landen. Ze wou zijn verhaal beter begrijpen. ‘Mijn papa had veerkracht, omdat hij voortdurend dacht aan zijn gezin. Hij wilde ons naar een veilige plek brengen. Vluchten is een kwestie van leven en dood.’

Ook Shushanik heeft een eigen vluchtelingenverhaal: ze vluchtte uit Armenië. Wanneer ze vertelt over de tocht en wat die voor haar betekende, krijgt ze het moeilijk. Ze wou vooral ontdekken of ze haar verleden al helemaal had verwerkt.

‘In de Pyreneeën kwam ik tot het besef dat die ervaring nog heel zwaar weegt op mij’, vertelt ze. De tranen staan haar in de ogen. ‘Door onze verhalen te vertellen, en door in de bergen te stappen, viel die last een beetje van me af. Ik vond er een veilige plaats, ik voelde me zo klein tussen die bergen. Het voelde goed om die last van het verleden ergens kwijt te kunnen raken.’

‘We zijn voortdurend met van alles bezig en proberen ons verhaal altijd voor onszelf te houden. Dat is niet goed’, gaat Sushanik verder. Jolnar knikt instemmend. ‘Hoewel ik dacht dat de tijd alle wonden heelt en dat mijn vluchtelingenverhaal achter mij lag, ontdekte ik dat je die tijd ook de ruimte moet geven om te helen.’

Fotograaf en videokunstenaar Sipan Hota volgde de tocht met een camera. In een dagboek over de reis schrijft ook hij dat hij het verleden minder goed had verwerkt dan hij zelf dacht. ‘Het landschap was prachtig, maar ik kon er niet van genieten. Misschien omdat mijn geheugen mij terugbracht naar het verleden. Ik ontdekte dat het nog steeds binnenin sluimerde. Ik merkte dat de littekens van het verleden dieper gegraveerd zijn dan ik ooit had gedacht.’

Vluchten is universeel

Dat verleden brengt ontegenzeggelijk heel wat emoties met zich mee. Jolnar zag die ook weerspiegeld in De Vlams boek. ‘De emoties zijn dezelfde voor alle vluchtelingen,’ verduidelijkt ze. ‘Uiteindelijk heeft iedereen hetzelfde doel voor ogen. Mensen vluchten om dezelfde redenen en hebben hetzelfde gevoel van angst, maar ook van solidariteit. Het is een universeel gegeven.’

Sushanik pikt daar snel op in. Zij denkt er anders over. ‘Toch zijn die emoties moeilijk weer te geven. Ook voor mezelf. Het is moeilijk om te zeggen “Ik was bang”. Wat is angst?’ Terwijl ze naar ons wijst verduidelijkt ze wat ze precies bedoelt: ‘Ik ervaar angst anders dan jij dat ervaart.’

Het was bij elkaar dat de jonge vrouwen de kracht vonden om verder te stappen. Dat zie je ook in de film. De weg naar hun doel kostte bloed, zweet en tranen. Toch zijn het vooral de lachende gezichten die bijblijven. Sommige vrouwen overstegen hun eigen verwachtingen.

‘Elke dag van de reis dacht ik dat ik niet meer verder kon en toch lukte het elke keer’, vertelt Shushanik trots. ‘Nu ik terugblik op onze ervaring denk ik: wow, ik heb dat gedaan.’

‘Je kan altijd iets doen, al is het gewoon je stem gebruiken. We moeten solidair zijn.’

De tocht was er een met bergen en dalen. Letterlijk én figuurlijk. Het diepste dal vonden ze, tegen alle verwachtingen in, op de hoogste top. In de film barsten de vrouwen in tranen uit als De Vlam hun vertelt dat het slechte weer de oversteek van Frankrijk naar Spanje verhindert. ‘We hebben hier zo hard voor gewerkt.’

Slechts twee van de acht vrouwen waagden uiteindelijk de lange tocht naar het hoogtepunt van de reis. ‘Jij was ziek, dus jij had je daar al bij neergelegd’, vertelt de historica, terwijl ze zich tot Jolnar richt.

‘Maar voor een aantal vrouwen was de oversteek echt heel belangrijk. Zij zaten gedurende de hele reis met dat “top”-idee in gedachten. Het was een persoonlijke teleurstelling, alsof ze gefaald hadden. Anderen, zoals Sophie, hadden al voldoende zelfkennis en wisten dat ze hun eigen doel al hadden bereikt.’

‘We moeten solidair zijn’

Of het belangrijk is om de reis op beeld vast te leggen, vragen we ten slotte. Jolnar en Shushanik nemen allebei de tijd om over hun antwoord na te denken. ‘Ik vind het belangrijk dat mensen beseffen dat de geschiedenis zich herhaalt en dat we daar wel degelijk iets aan kunnen veranderen’, besluit Jolnar uiteindelijk.

‘Ik weet dat het moeilijk is om actie te ondernemen, maar als iedereen denkt dat er niets aan te doen is wordt het alleen maar erger. Je kan altijd iets doen, al is het gewoon je stem gebruiken. We moeten solidair zijn.’

Shushanik vindt vooral dat mensen wat meer aan zelfreflectie moeten doen. ‘Ik wil dat iedereen weet dat er destijds ook Belgische vluchtelingen bestonden. Als er vandaag een conflict of een oorlog losbarst, zullen we weer vluchten. Het zijn niet alleen mensen uit Oekraïne, Syrië of Afghanistan die op de vlucht slaan, het gebeurt ook in onze contreien.

‘Als persoon zal je altijd vluchten als dat nodig is’, gaat Shushanik verder. Het verdriet in haar ogen is zichtbaar. ‘Het is belangrijk dat je dat beseft. Ik wil dat mensen zich realiseren hoe moeilijk dat is.’

Toch is Shushanik ook hoopvol. Ze is zich ervan bewust dat jongeren veel kunnen betekenen voor onze maatschappij. ‘Ik hoop dat wij de solidariteit belichamen en als inspiratie kunnen dienen voor de samenleving.’

Historica De Vlam knikt instemmend. ‘Wie beter om het verleden onder de aandacht te brengen dan jongeren, de generatie die onze toekomst in handen heeft?’, zegt ze, terwijl ze glimlachend naar de twee jonge vrouwen naast haar kijkt.

Ze vindt het een privilege dat die haar boek kunnen smaken: ‘Het is heel troostend op een manier: zij zijn de toekomst. Ik vertel het verhaal aan zestigers en zeventigers, maar hun maatschappelijke impact is kleiner dan die van de nieuwe generatie.’

En of de jonge vrouwen inspireren. Tijdens de voorstelling in De Centrale werd er gelachen, maar bij momenten was het ook muisstil. De emoties in de film werden niet verbloemd. De acht vrouwen kregen na afloop een minutenlange staande ovatie. Er is nu alvast een publiek dat de geschiedenis van de mensen op de vlucht kent. Het zijn verhalen die keihard binnenkomen.

‘We vertellen de verhalen hoe dan ook door’, besluit De Vlam. ‘Als ik naar deze sterke, mondige groep jonge vrouwen rondom mij kijk, ben ik ervan overtuigd: niemand zal ooit onze stemmen afnemen.’