Kunst in Marokko: een buikdans op muziek van de Marseillaise?

Eind september organiseerde Kunstpunt een werkbezoek in Marokko voor kunstenaars, curatoren en professionals in de hedendaagse beeldende kunsten in Vlaanderen. Samira Bendadi reisde mee.‘Daar kijken ze op hen neer en hier doen ze zoveel moeite om de Franse taal en cultuur te promoten’, regeerde de Frans-Brusselse kunstenaar Jérôme Gillet toen ik een opmerking maakte over de opvallende aanwezigheid van het Institut Français in Marokko. Niet dat dat een totale verrassing was. Het is algemeen bekend dat Frans in Marokko een belangrijke taal is voor het overdragen en zelfs produceren van kennis en cultuur. En toch, de hyper aanwezigheid en zelfs de dominantie van de Franse taal en cultuur riepen vragen bij me op. Het gaf me in ieder geval het gevoel dat de hedendaagse kunstscène geparachuteerd was en dat het kunstwereldje iets elitairs was dat ver van de rest van de bevolking stond.

Neokolonialisme

Wat is kunst en wie bepaalt wat kunst is? Dat zijn de vragen die bij mij opkwamen. Geen nieuwe en verre van originele vragen natuurlijk. Het feit dat ik bij de taalkwestie ben blijven stil staan heeft voor een deel te maken met het feit dat ik uit België, en vooral uit Vlaanderen kom. Iemand die uit Frankrijk zou komen, zou het gewoon vanzelfsprekend vinden dat er in een Noord-Afrikaans land Frans wordt gesproken. Maar mij ging het natuurlijk niet alleen om de taal maar eerder om de neokoloniale dimensie in de aanwezigheid en in de activiteiten van de Franse culturele centra in Marokko.

‘Ik weet precies hoe ik me moet opmaken en welke rok ik moet dragen om erbij te horen’

Dat gevoel werd versterkt bij de opening op 27 september van de tentoonstelling Line of Flight van Zineb Sidera in de galerij Kult in de hoofdstad Rabat. Eén van de deelnemers uit mijn groep maakte meteen een parallel tussen het publiek in Rabat en het publiek bij een opening van een tentoonstelling in gelijk welk museum in Antwerpen of Brussel. ‘De codes zijn identiek’, zei ze. ‘Ik weet precies hoe ik me moet opmaken en welke rok ik moet dragen om erbij te horen. Maar dat doe ik niet. Ik ga nooit naar openingen’, zei ze.

‘In tijden van mondialisering wordt alles geparachuteerd’, nuanceerde artiest, curator en onderzoeker Mohamed Rachdi toen ik hem later de vraag stelde. ‘De nieuwe technologieën, de reismogelijkheden, de bedrijven die zich overal inplanten, … Al die zaken maken dat ook kunst mondialiseert. En deze mondialisering gaat alleen maar toenemen’. In verband met de Franse invloeden verwees hij naar de historische banden met Frankrijk, naar het feit dat Marokko een Frans protectoraat was, en naar het feit dat er nog altijd Marokkaanse studenten zijn die in Frankrijk verder gaan studeren en zich specialiseren. ‘Het grootste Franse Lyceum in het buitenland bevindt zich in Casablanca. Marokko heeft het grootste aantal Franse culturele centra in vergelijking met andere landen’, zei Mohamed Rachdi nog.

‘Natuurlijk heeft Marokko zijn eigen identiteit en is daaraan gehecht’, zei hij nog. ‘Trouwens in de werken die Marokkaanse artiesten wereldwijd produceren is deze culturele identiteit altijd op één of andere manier aanwezig. Ook bij artiesten die een internationale carrière hebben kunnen opbouwen en zelfs bij artiesten die in Europa geboren en getogen zijn’.

Concurrentie

Dat Frankrijk bewust de eigen taal en cultuur promoveert in Afrika is niet nieuw. De Franse taal heeft op veel plaatsen terrein verloren ten voordele van de Engelse taal. En dat is ook in Marokko aan de orde, ondanks een elite die gehecht is aan de Franse taal en cultuur. Florence Robert-Vissy, directrice van het departement Grafisch Ontwerp bij ESAV (de hoge school voor film beeldende kunsten in Marrakesh) verwees tijdens ons bezoek naar het feit dat haar school meer en meer leerlingen krijgt die hun middelbare school in het Engels hebben gedaan. Die overgang naar het Engels is nog erg beperkt maar is bezig.

De concurrentie tussen Europese landen houdt niet op bij het economische. Ook op cultureel vlak willen de grote landen liever geen nieuwkomers op hun terrein zien komen. Geen wonder dat de ontmoeting tussen Dirk De Wit, verantwoordelijke internationale relaties bij Kunstpunt en zijn collega Lissa Kinnaer, met de directeurs van het Institut Français en het Goethe Instituut in Rabat niet meteen tot verdere afspraken leidde. Kunstpunt, een organisatie die inhoudelijke ondersteuning biedt aan kunstenaars, wil de komende vier jaar focussen op de buurlanden waaronder de MENA-regio, het Midden-Oosten en Noord-Afrika. De reis naar Marokko kaderde in dat project van uitwisseling.

Openbare ruimte versus galerij

‘Door mensen te laten deelnemen aan culturele activiteiten, laat je hen meebeslissen’

‘Cultuur is geen luxe, cultuur is een noodzaak’, schrijft Aadel Essaadani, in de krant van zijn vereniging Racines. Ver van de wereld van de galerieën en de grote musea, werkt Racines met wat men het volk noemt. ‘Cultuur is de weg naar de democratie’, zei hij toen we de vereniging in Casablanca bezochten. Niemand mag uitgesloten worden van democratie en moderniteit, omdat hij arm is of analfabeet, vindt hij. En dus maakt de vereniging gebruik van de openbare ruimte en zoekt het publiek op.

‘Het is niet belangrijk om het te hebben over wat kunst is en wat cultuur is. Wat belangrijk is, is manieren vinden die de mens en de samenleving in het hart van het ontwikkelingsbeleid plaatst. Cultuur moet eigendom zijn van het volk, omdat cultuur een deel van de oplossing is’.

‘Door mensen te laten deelnemen aan culturele activiteiten, laat je hen meebeslissen. Cultuur kan mentaliteits- en gedragsveranderingen teweegbrengen en stelt mensen in staat om hun eigen moderniteit te creëren. De staat moet hierin een grote rol spelen’, vindt de coördinator van Racines.

Het is een andere benadering van kunst en cultuur. En die bestaat ook. Maar ook zij die behoren tot de hedendaagse kunstscène zoals die gepresenteerd wordt in galerijen en musea zijn niet helemaal blind voor de relatie met de Franse taal en cultuur.

In een video-installatie van de Frans-Algerijnse Zoulikha Bouabdellah, in het Museum van Afrikaanse Hedendaagse Kunst Al-Maaden in Marrakech, krijg je een blote buik te zien. Doekjes in de kleuren van de Franse vlag worden één na één rond de heup geknoopt. Daarna begint de buikdans, op het ritme van de Marseillaise, de nationale hymne van Frankrijk.