Lassavirus: al vijftig jaar dodelijk, maar nog steeds geen vaccin

In Ondo, Zuidwest-Nigeria, vallen veel meer doden door lassakoorts dan door corona. Ook het Westen is niet onkwetsbaar voor dit virus, waarschuwen microbiologen. In een lassakliniek in Nigeria pleiten artsen voor een betere internationale bestrijding dan bij corona het geval was. ‘De volgende lassa-uitbraak is een kwestie van tijd.’

Met haar voeten in ontsmette witte klompen en een groen medisch kostuum aan helpt hoofdverpleegkundige Josephine Funmilola Alabi twee collega’s in hun hazmatpak. Het dichtritsen van dit allesbedekkende ‘maanpak’ is geen eenvoudige klus als je al een paar medische handschoenen draagt. Daarna ruilt ook Alabi haar klompen in voor rubberlaarzen en hijst ze zich in de witte overall.

Twee paar handschoenen, een operatiemuts, een mondkapje en een gezichtsscherm maken haar ensemble compleet. Geen millimeter huid blijft onbedekt. Pas daarna stapt ze door de deur naar de ‘rode zone’. ‘We nemen dit virus heel serieus. Het is zo besmettelijk dat je alleen helemaal ingepakt de ziekenzaal binnen mag.’

Alabi werkt op een speciale afdeling van het openbare ziekenhuis in Owo in Zuidwest-Nigeria. Daar worden patiënten behandeld die het bijzonder dodelijke lassavirus opliepen. Het virus veroorzaakt lassakoorts, een acute ziekte met koorts en ernstige bloedingen, vergelijkbaar met ebola. Dit jaar was er een ernstige uitbraak van de infectieziekte in dit deel van Nigeria, waarbij minstens 150 mensen overleden. Bij het medisch personeel vielen vier doden.

Bovendien is er een nijpend tekort aan bedden en arbeidskrachten in de zorg. Ook Alabi en haar collega’s draaien al maanden overuren als we haar in mei 2022 opzoeken. Met 38 bedden is het centrum in Owo het enige behandelcentrum in de staat Ondo, dat half zo groot is als België en 3,5 miljoen inwoners telt.

‘Je kan patiënten niet laten stikken, dus dan neem je dat risico.’

Alabi wandelt langs de patiënten, vraagt hoe het met hen gaat en vervangt hier en daar een infuus. Maar veel tijd heeft ze niet, vertelt ze. Officieel mag het personeel niet langer dan een uur in de rode zone doorbrengen om het risico op besmetting te beperken. Alleen lukt dat tijdens een uitbraak als deze lukt niet altijd. ‘In een overvolle afdeling duurt het al twee uur om medicijnen uit te delen. Je kan patiënten niet laten stikken, dus dan neem je dat risico.’

Dubbel zo dodelijk als corona

Het virus leent zijn naam van het Noord-Nigeriaanse plaatsje Lassa, waar het in 1969 voor het eerst werd ontdekt. Sindsdien werd het in vijf West-Afrikaanse landen endemisch, wat wil zeggen dat het in die gebieden altijd min of meer voorkomt. De meeste gevallen worden in Nigeria gesignaleerd, het land met het hoogste aantal inwoners van Afrika.

Vooral knaagdieren, zoals zoals ratten en veeltepelmuizen, verspreiden het virus. De piek van lassakoorts ligt altijd tussen de regenseizoenen in. Tijdens dat droge seizoen gaan knaagdieren dichter bij de bewoonde wereld op zoek naar eten. Daardoor is onzorgvuldig bewaard voedsel vaak de besmettingsbron, zoals uitgestald eten op marktjes langs de weg. Ook geroosterd wild kan besmet zijn als het dier in contact kwam met een besmet knaagdier.

Net zoals corona is het lassavirus een zoönose, een ziekte die wordt overgedragen van dier op mens. Maar anders dan corona is het niet overdraagbaar via de lucht en verspreidt het zich via nauw contact. Daarom dragen verpleegkundigen op een speciale afdeling van het openbare ziekenhuis in Owo, in Zuidwest-Nigeria, speciale ‘maanpakken’ die hen volledig bedekken. Het werkmateriaal wordt er de hele dag door met chloor ontsmet en gedroogd.

80% van de mensen die een besmetting oplopen wordt niet ziek van het virus. Maar het sterftepercentage bij wie wel ziek wordt ligt hoog: 15% tot 40% overleeft de infectie niet. Zo werden in deelstaat Ondo sinds 2020 minstens twee keer zoveel sterfgevallen door het lassavirus geregistreerd dan sterfgevallen door het coronavirus. Bovendien valt niet uit te sluiten dat er niet meer doden vielen door beide virussen, omdat lang niet alle gevallen worden geregistreerd.

‘Ik hoop snel naar huis te mogen’, zegt de 42-jarige Kayode Omolayo die in het behandelcentrum in Owo is opgenomen. ‘Het eerste wat ik doe is het huis van onder tot boven schoonmaken en controleren op rattenkeutels.’ Het lassavirus boezemt haar veel meer angst in dan het coronavirus. ‘Ik heb mensen eraan zien sterven. Er is me verteld dat corona ook gevaarlijk is, maar ik ken nog niemand die dat had.’

De symptomen van een infectie lopen sterk uiteen: van hoofd- en spierpijn tot een zere keel en misselijkheid. Daardoor zijn ze op het eerste zicht moeilijk te onderscheiden van het brede scala symptomen van malaria. Door de gelijkenissen met malaria en de weinige laboratoria waar testen kunnen worden uitgevoerd, wordt lassakoorts vaak pas in een laat stadium ontdekt.

Het laboratorium van het ziekenhuis in Owo is de enige plek in de deelstaat Ondo (half zo groot als België) waar tests worden uitgevoerd. Het is dan een heel gedoe om een testsample uit een afgelegen dorp naar Owo te sturen. Artsen kiezen er daarom vaak voor eerst andere ziektes uit te sluiten.

Intensive care op de gang

In een gang van het behandelingscentrum in Owo staan ouderwetse ziekenhuisbedden. Als een kerstboom hangen de infuuszakken langs de spijlen van de bedden. Hier, op de gang, liggen de ernstig zieken. Ze bewegen traag en kijken nauwelijks op als Alabi langs de afdeling loopt. ‘We hebben geen intensive care en omdat deze mensen te zwak zijn om te roepen vanuit een kamer leggen we ze op de gang, zodat we ze beter kunnen horen.’

‘We hebben geen intensive care. De ernstig zieken leggen we op de gang, zodat we ze beter kunnen horen.’

Van de zieken op deze afdeling is (tijdens het bezoek in mei) alleen Victory Ovuoreoyen (48) sterk genoeg om te praten. Vier dagen eerder werd de handelaar in levensmiddelen doodziek binnengebracht. Hij was al langer niet zichzelf, zegt hij, hij had hoofdpijn, was rillerig en kortademig. Aanvankelijk werd hij behandeld voor malaria, maar toen na een week nog geen verbetering optrad, werd zijn bloed naar het lab in Owo gestuurd. ‘Toen ik hoorde dat het lassa was dacht ik: dit is einde-verhaal.’

Maar dat is het nog niet. Ovuoreoyen kreeg een bloedtransfusie en wordt nu behandeld met ribavirine. Wie er binnen de zes dagen na de eerste symptomen mee wordt behandeld, heeft een goede overlevingskans. Het is het enige geneesmiddel dat momenteel enig succes lijkt te hebben tegen lassakoorts, als je er op tijd bij bent.

Maar het middel is nog onvoldoende klinisch getest op zijn werking tegen lassakoorts. Omdat er weinig andere middelen voorhanden zijn, schrijven artsen het voor. Ribavirine is een medicijn tegen hepatitis C.

Vijf dagen na ons bezoek aan het ziekenhuis mag Ovuoreoyen naar huis. Maar hij zal nog maanden geregeld op controle moeten komen, want lassakoorts is een ziekte met een staartje. Zo wordt het virus bij sommige mannen twee jaar later nog aangetroffen in het zaad. Koppels wordt daarom aangeraden een condoom te gebruiken.

Patiënten kunnen ook nog lang last hebben van bloedingen. Zoals de 38-jarige basisschoollerares Olaide Akinyola. Ze is op consult bij hematoloog Sampson Omagbemi Owhin, enkele maanden nadat ze uit het centrum werd ontslagen, omdat ze nog altijd gevolgen ondervindt van de ziekte. Haar menstruele bloedingen zijn extreem hevig en duren wel tien dagen, vertelt ze de arts. Hematoloog Ohwin legt uit dat ziektes als lassakoorts bloedstollingsstoornissen veroorzaken die nog lang kunnen na-ebben. ‘Daarom houden we patiënten zoals mevrouw Akinyola goed in de gaten.’

De lerares schudt haar hoofd. Ze had niet gedacht dat ze maanden later nog last zou hebben. Ze schrok niet toen ze de diagnose begin 2022 kreeg. Als onderwijzeres was ze goed geïnformeerd en wist ze dat ze goede kansen had omdat ze er snel bij was.

Maar ze weet ook dat minder bevoorrechte Nigerianen banger zijn. ‘Wie analfabeet is begrijpt soms niet eens wat een virus is en denkt dat de dokter het toedient met een injectiespuit. Een van de patiënten met wie ik was opgenomen, vluchtte het ziekenhuis uit toen ze de diagnose kreeg.’

Gebrek aan onderzoek

De kans dat lassa een pandemie wordt, zoals corona, is klein. Maar, waarschuwt de Nigeriaanse klinisch microbioloog Adebola Olayinka, dat kan zomaar veranderen. ‘Ebola was lange tijd een virus weggestopt in Congo, maar bereikte in 2014 plots West-Afrika, dan Engeland en de VS.’

Het Westen maakt zich onterecht géén zorgen over lassavirus, zegt de microbioloog. Begin dit jaar werd lassakoorts vastgesteld bij een echtpaar in Oost-Engeland. De man was tijdens de feestdagen in Mali geweest en keerde besmet terug, maar zonder symptomen. Thuis infecteerde hij zijn zwangere vrouw waardoor hun kindje te vroeg geboren werd en overleed. ‘Het Westen moet zich realiseren dat een ziekte geen rekening houdt met grenzen.’

Olayinka is stuurgroepvoorzitter van het West Africa Lassa Fever Consortium (WALC), een samenwerkingsverband van West-Afrikaanse landen die te maken hebben met lassakoorts. Zij willen laboratoria en bedrijven activeren om lokaal te werken aan onderzoek en ontwikkeling. ‘Zo hopen we ervoor te zorgen dat een eventueel medicijn ook beschikbaar en betaalbaar is voor onze eigen bevolking. Productie- en transportkosten zijn dan immers veel lager.’

‘Als een infectieziekte de rijken niet treft, wordt niet in onderzoek geïnvesteerd.’

Dat er ruim 50 jaar na de ontdekking van lassa nog steeds geen sneltest, medicijnen of vaccins ontwikkeld zijn, baart hem zorgen. ‘Kijk naar de snelheid waarmee het coronavaccin is ontwikkeld. Als een infectieziekte de rijken niet treft, wordt niet in onderzoek geïnvesteerd.’

Voor West-Afrika vormt het lassavirus een groter probleem dan corona. Daarom, meent microbioloog Christian Happi, moet Afrika zelf het voortouw nemen. Hij leidt het African Centre of Excellence for Genomics of Infectious Diseases (ACEGID), het Nigeriaanse lab dat de eerste sneltest voor ebola maakte en zich momenteel ook over het lassavirus buigt. ‘Het Afrikaanse continent heeft de meeste ervaring met infectieziekten. We kwamen de covid-pandemie beter door dan Europa.’

Lees ook

Deze bioloog ontwikkelt een vaccin voor Afrika (want wij kopen alles op)

Lege bedden

Door alle aandacht voor het coronavirus, werd het moeilijker om fondsen te werven voor de bestrijding van andere ziektes, zoals het lassavirus, legt hoofdverpleegkundige Alabi uit. Er werd al op flessenwater bezuinigd waarmee het personeel zich na uren in een zweterig pak kan opfrissen.

Ook de levering van persoonlijke beschermingsmiddelen verloopt steeds trager, wat het personeel in gevaar brengt. Alabi vreest dat ook de gratis behandeling in het gedrang zal komen. Een opname van 1000 euro kunnen de meeste Nigerianen niet betalen, zegt ze.

Maar internationale hulp mag ook niet eenzijdig zijn, benadrukt Happi. ‘De wereld moét samenwerken met Afrika en meer solidariteit tonen dan voordien. Als wij het DNA van dit virus in kaart brengen en die data delen, kan het toch niet dat wie daarmee een vaccin ontwikkelt, dat voor zichzelf kan houden? Eenzijdig optreden is een fatale vergissing. Als waar ook ter wereld een gevaarlijk virus floreert, is dat een risico voor ons allen.’

Na haar ronde stapt Alabi uit de rode zone opnieuw het uitkleedstation in. Plastic tonnen staan er om schoeisel en gezichtsschermen die hergebruikt worden te desinfecteren.

Tegenover de kliniek, aan de overkant van de weg, ligt een corona-afdeling die in 2020 uit de grond werd gestampt. Daar blijven de bedden grotendeels leeg, vertelt Alabi. ‘Maar tijdens de hele periode van de coronapandemie lagen in onze afdeling wel patiënten met lassakoorts. Door corona heeft niemand het nog over lassa, terwijl de volgende dodelijke uitbraak slechts een kwestie van tijd is.’

Dit artikel verscheen in de zomer van 2022 in OneWorld Magazine en als tweeluik (hier en hier) op OneWorld.nl.