De rol van de VS in Zuid-Amerikaanse staatsgrepen

De VS deinzen er niet voor terug hun belangen in het buitenland agressief te behartigen. In Zuid-Amerika worden presidenten die ingaan tegen het beleid van de VS haast systematisch afgezet. Toeval?

Het Amerikaanse beleid in Latijns Amerika staat bekend als de Monroe Doctrine die voor het eerst in 1823 werd geformuleerd en sindsdien al menigmaal van gezicht is veranderd. Wat, op papier, begon als een nobel streven voor onafhankelijkheid voor alle Amerikaanse staten vertaalde zich al snel in een pleidooi voor hegemonie van de Verenigde Staten.

Monroe Doctrine

In de loop van de twintigste eeuw, en vooral tijdens de Koude Oorlog, steunde Washington menig militair dictator. Die tijd lijkt voorbij. Vandaag de dag lijkt “Monroe 4.0” de gewenste politieke richting te bereiken met een blind vertrouwen in de lokale democratie en rechterlijke macht, alwaar enige scepsis meer op zijn plaats zou zijn.

Het begon allemaal op 28 juni, 2009, toen soldaten van het Hondurese leger het presidentieel paleis van Manuel Zelaya bestormden en hem in zijn pyjama op een vliegtuig naar Costa Rica zetten. Terwijl Zelaya in ballingschap achterbleef, maakte het vliegtuig rechtsomkeer met aan boord diens officiële aftredingsbrief.

Het begon allemaal op 28 juni, 2009, toen soldaten van het Hondurese leger Manuel Zelaya in zijn pyjama op een vliegtuig naar Costa Rica zetten.

Hoewel Zelaya verklaarde nooit een dergelijke brief te hebben geschreven, benoemde het Nationaal Congres van Honduras onmiddellijk Roberto Micheletti als interim-president.

Nu lijkt een en ander verdacht veel op een gewone staatsgreep. Dat vonden de Verenigde Naties, Europese Unie en de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) dan ook. Zelfs de voormalig Amerikaanse ambassadeur in Honduras, Hugo Llorens, was die mening toegedaan.

‘There is no doubt that the military, Supreme Court and National Congress conspired on June 28 in what constituted an illegal and unconstitutional coup’, [vertaald: Het lijdt geen twijfel dat het leger, het Hooggerechtshof en het Notionale Congres samengespannen hebben tot een illegale en ongrondwettelijke staatsgreep, nvdr] hebben op 28 juni schreef hij in een e-mail aan het Amerikaanse State Departement.

Hillary en het Hooggerechtshof

Maar Washington houdt een slag om de arm, een hoofdrol is weggelegd voor voormalig Minister van Buitenlandse Zaken Hillary Clinton. Zij spreekt liever van een “constitutionele crisis”, roept nooit om een terugkeer van Zelaya en benadrukt het belang van de verkiezingen die voor januari 2010 op de agenda staan.

‘I didn’t like the way it looked or the way they did it, but the coup (leaders) had a very strong argument that they had followed the constitution and the legal precedence’ [vertaald: Ik ben niet te vinden voor de manier waarop de coup (leiders) te werk zijn gegaan, maar ze hadden het sterke argument dat ze de grondwet naleefden en een wettelijk precedent volgden, nvdr], zei ze later in een interview met de New York Daily News. Dat is nog maar de vraag.

Zelaya won de presidentiële verkiezingen in 2005. Hij was een liberaal maar ging gedurende zijn bewind een socialere koers varen. Ook legde hij de mijnbouw aan banden. Dit leidde tot weerstand bij de gevestigde orde en vele buitenlandse bedrijven in Honduras.

Maar Zelaya kwam pas echt in de problemen toen hij een niet-bindend referendum voor een grondwettelijke vergadering wilde organiseren. De Hondurese elite is als de dood voor een herverdeling van grond of macht. Zij beschuldigde Zelaya uit te zijn op een tweede ambtstermijn, hoewel de Hondurese grondwet dat verbiedt. Het hooggerechtshof oordeelde dat de president niet bevoegd is een referendum te organiseren en vaardigde op 26 juni 2009 zelfs een (geheim) arrestatiebevel uit.

Geen vrijbrief voor uitzetting

Daar wees het leger op toen het twee dagen later het presidentiële paleis bestormde. Maar een arrestatiebevel is geen vrijbrief voor uitzetting of ballingschap. Noch rechtvaardigt het afzetting. Daarbij komt: hoe onafhankelijk is het Hondurese hooggerechtshof?

‘Niet’, zei Dana Frank, Professor Geschiedenis aan de Universiteit van California in Santa Cruz en een expert op het gebied van mensenrechten en Amerikaans beleid in Honduras. ‘De hoogste rechters worden door het congres niet voor het leven, maar voor 7 jaar benoemd. Dat gebeurde ook in april 2009 en er bestaat een sterk vermoeden dat de rechters werden geselecteerd met een oog op de coup twee maanden later.’

Volgens Frank, speelden verschillende motieven een rol voor de Amerikaanse steun. Honduras is van oudsher van geostrategisch belang. Het land huisvest de enige Amerikaanse luchtbasis in de regio. Bovendien was de Hondurese oligarchie niet blij met Zelaya. Hij verhoogde niet alleen het minimumloon, maar hield ook een groot aantal privatiseringen tegen.

‘In de laatste 15 jaar verloren de VS aanzienlijk aan macht in Latijns-Amerika, waar een groot aantal linkse georiënteerde regeringen aan de macht was gekomen’

‘Bovendien was Zeleya de eerste dominosteen. In de laatste 15 jaar verloren de VS aanzienlijk aan macht in Latijns-Amerika, waar een groot aantal linkse georiënteerde regeringen aan de macht was gekomen. De val van Zelaya was het begin van de ommekeer.’

Geboycot door alle linkse partijen werden de verkiezingen in november 2009 gewonnen door de conservatieve kandidaat Pepe Lobo. Washington zag geen enkel probleem.

‘We believe Lobo and his Administration have taken all the steps to restore democracy’, zei Clinton op 4 maart, 2010. ‘I have just sent a letter to the Congress of the United States notifying them that we will be restoring aid to Honduras.’ [vertaald: ‘Wij geloven dat Lobo en zijn Administratie alle nodige stappen ondernomen hebben om de democratie te herstellen’ … ‘Ik heb het Conges van de Verenigde Staten net een brief gezonden waarin ik aankondig de hulpverlening aan Honduras te herstellen’, nvdr]

Iedereen die een beetje bekend is met de huidige stand van zaken in Honduras huilt zachtjes huilen bij het lezen van die woorden. Inmiddels zijn tal van privatiseringen doorgevoerd, werden honderden mijnconcessies vergeven en kent het land een van de hoogste moordcijfers ter wereld. Volgens Global Witness is Honduras zelfs het gevaarlijkste land op aarde voor milieuactivisten.

Socialere koers varen

Vorig jaar won Juan Hernández voor de tweede keer de presidentiële verkiezingen. Een jaar eerder oordeelde het Hooggerechtshof dat een tweede ambtstermijn niet in strijd is met de Grondwet. Volgens de VN en OAS werden de de verkiezingen gekenmerkt door wijdverbreide fraude. Washington zag wederom geen enkel probleem en verwelkomde Hernández met open armen.

‘We have intelligence reports that say that after Zelaya, I’m next’ [vertaald: inlichtingendiensten rapporteren dat het na Zelaya mijn beurt is, nvdr], zei de Ecuadoriaanse president Rafael Correa vlak na de coup in Honduras. Hij kreeg een jaar later bijna gelijk toen politieagenten en soldaten het parlement, vliegveld en ziekenhuis waar Correa verbleef bestormden. De poging faalde en Correa bleef aan de macht.

President Fernando Lugo in Paraguay had minder mazzel. Hoewel de laatste militaire dictator Alfredo Stroessner in 1989 van het toneel verdween, bleef de conservatieve Colorado Partij de politieke hoofdrolspeler in het land. Het was dan ook een enorme verassing toen ex-bisschop Lugo in 2008 de verkiezingen won en voor het eerst in 61 jaar de hegemonie van de Colorado Partij wist te doorbreken. Hij deed dat in coalitie met de liberaal Federico Franco die vicepresident werd.

Ook Lugo probeerde een socialere koers te varen. Dat is niet zo vreemd. Volgens de National Federation of Campesinos (landarbeiders), is 80 procent van de vruchtbare grond in Paraguay in handen van slechts 1 procent van de bevolking.

Maar Lugo kon zijn verkiezingsbelofte het grondbezit eerlijker te verdelen nauwelijks waarmaken. Hij genoot te weinig steun in het parlement, zeker nadat Franco besloot de samenwerking op te zeggen.

Wèl benoemde hij Miguel Lovera tot hoofd van de nationale landbouwdienst, die is belast met het bewaken van de kwaliteit en veiligheid van de voedselvoorziening. Lovera beperkte het gebruik van pesticiden en legde het kweken van genetisch gemodificeerd gewassen aan banden. Dat viel niet in goede aarde bij Paraguay’s grootgrondbezitters en multinationals als Monsanto die kapitalen verdienen aan de intensieve landbouw.

Landloze boeren

Lugo was zich bewust van de groeiende weerstand. Op een bijeenkomst van de Unie van Zuid-Amerikaanse landen (UNASUR) op 4 mei, 2010, waarschuwde Lugo dat hij weleens het slachtoffer kon worden van een coup ‘net zoals die plaatsvond in Honduras.’

Hij was zich niet als enige bewust van de dreiging. In Augustus 2009 schreef de Amerikaanse ambassadrice Liliana Ayalde in een door Wikileaks vrijgeven e-mail aan Washington: ‘While Lugo narrowly avoided impeachment charges this year, many believe that political actors are waiting for Lugo to make a big mistake that could serve as grounds for impeachment sometime in the next four years.’ [vertaald: Hoewel Lugo ternauwernood een afzetting kon vermijden dit jaar, geloven velen dat de politieke actoren wachten tot Lugo een grove fout begaat om hem uit zijn ambt te kunnen ontzetten de komende vier jaar, nvdr].

‘Politieke actoren wachten tot Lugo een grove fout begaat om hem uit zijn ambt te kunnen ontzetten de komende vier jaar’

De fout waar Ayalde op doelde, vond plaats op 15 juni 2002. In Curuguaty in het oosten van het land hadden 150 landloze boeren 20 hectaren grond bezet. Volgens hen was het publiek terrein dat onrechtmatig in bezit was genomen door de inmiddels overleden Colorado politicus en zakenman Blas Riquelme.

De boeren wilden dat het land onder hen werd verdeeld. Lugo besteedde aanvankelijk weinig aandacht aan Curuguaty, maar werd onder druk gezet actie te ondernemen door de jonge Colorado politicus Oscar Tuma.

En dus gaf Lugo toestemming voor ontruiming. Wat er vervolgens precies gebeurde, is nog steeds niet helemaal duidelijk. Normaal gesproken vindt er in dit soort situaties eerst een poging tot onderhandelen plaats, waarna de “krakers” met zachte hand worden verwijderd.

In Curuguaty, echter, verschenen meer dan 300 zwaarbewapende agenten en een helikopter ten tonele, hoewel er die dag maar een zestigtal boeren aanwezig was. Gepraat werd er nauwelijks met als resultaat 17 doden: 6 agenten en 11 boeren.

Volste vertrouwen

Onmiddellijk klonk de roep om Lugo’s aftreden met als grote aanjager, wederom, Oscar Tuma. Lugo had opdracht gegeven voor de ontruiming, aldus Tuma, en was verantwoordelijk voor de rampzalige afloop.

Lugo zei niets te hebben geweten van de details van de ontruiming en riep een waarheidscommissie in het leven. Het mocht niet baten. Op grond van artikel 225 in de Grondwet dat, nogal vaag, gewag maakt van ‘het niet uitvoeren van presidentiële taken’, stemde het huis van afgevaardigden op 21 juni voor afzetten.

Een dag later deed de senaat hetzelfde en werd vicepresident Frederico Franco tot president benoemd. Zijn eerste beslissingen: het afschaffen van de waarheidscommissie en het benoemen van Jaime Ayala tot hoofd van de landbouwdienst. Ayala is eigenaar van een pesticidenbedrijf.

Op 25 juni keurde het Paraguayaanse Hooggerechtshof de afzettingsprocedure goed. Zoals in Honduras, echter, is het de vraag of dat de legitimiteit ten goede komt.

Volgens Transparency International is Paraguay na Venezuela het meest corrupte land in zuid Amerika. Ook het justitiële stelsel is er ernstig door aangetast. Dat wist ook de Amerikaanse ambassadrice Liliana Ayalde.

‘Political control of the Supreme Court is critical to politicians’ ability to secure impunity for crimes committed’, schreef zij in een andere door Wikileaks gelekte e-mail. ‘Having friends on the Supreme Court is pure gold.’ [‘De politieke controle over het Hooggerrechtshof is essentieel opdat politici straffeloosheid voor hun misdaden kunnen veiligstellen’ … ‘Vrienden hebben bij het Hooggerechtshof is goud waard’, nvdr]

Lugo’s afzetting werd scherp veroordeeld. Verschillende landen riepen hun ambassadeur terug en Paraguay werd tijdelijk verbannen uit regionale organisaties als UNASUR en MERCOSUR. Maar Washington was een stuk milder.

Het bekritiseerde de snelheid waarmee Lugo was afgezet, maar wilde het oordeel van de OAS-delegatie afwachten. De leden waren achter de schermen zorgvuldig door Washington gekozen en concludeerden op 3 juli dat Lugo’s afzetting geen coup was. Een dag later sprak president Obama zijn volste vertrouwen uit in de regering Franco.

Amerikaanse Miljoenen

Lugo was ervan overtuigd dat de ontruiming in Curuguaty een excuus was om een tevoren geformuleerd plan uit te voeren, met daarin een voorname rol voor de VS. ‘Zelfs als zij niet deelnemen, geven zij altijd hun goedkeuring’, vertelde vertelde hij aan Al Jazeera.

Het lijkt er inderdaad op dat de Amerikanen op de hoogte waren en (stilzwijgend) hun goedkeuring gaven. Wellicht deden zij zelfs nog meer dan dat.

Natalia Vinea, medeoprichtster van het Braziliaanse media collectief Agencia Publica, deed onderzoek naar de Amerikaanse rol in Paraguay. Het viel haar op hoe, onmiddellijk nadat Lugo verkozen werd, de Millennium Challenge Corporation (MCC) het budget voor Paraguay flink opschroefde. Onafhankelijk van het State Departement en US AID, biedt het MCC financiële steun ter bevordering van economische groei, armoedebestrijding en het versterken van nationale instellingen. De vrije markt staat daarbij hoog in het vaandel en MCC maakt er geen geheim van dat ook Amerikaanse belangen een rol spelen.

Het hoofd van de Nationale Politie werd getraind door de FBI en was verantwoordelijk voor de ontruiming in Curuguaty.

De MCC miljoenen gingen naar, onder andere, de Nationale Politie, het Openbaar Ministerie en het Hooggerechtshof. En laten net zij de hoofdrolspelers zijn in het Lugo drama. Het hoofd van de Nationale Politie werd getraind door de FBI en was verantwoordelijk voor de ontruiming in Curuguaty.

Het Openbaar Ministerie, onder leiding van een Colorado politicus, concludeerde dat de tragedie de schuld was van de landloze boeren. Zij zouden de politie in een hinderlaag hebben gelokt. En de 5 miljoen dollar voor het Hooggerechtshof? Dienden die inderdaad om “corruptie te bestrijden” of voor het hebben van vrienden die goud waard zijn?

Braziliaanse telenovela

De Zuid Amerikaanse literatuur is wereldberoemd vanwege het magisch realisme en de afzettingen van zowel Zelaya als Lugo zouden niet misstaan in het genre. Echter, beiden vallen in het niet bij de absurde wisseling van de macht in Brazilië.

Op 31 Augustus 2016, stemde de Braziliaanse senaat met 61 tegen 20 voor het afzetten van president Dilma Roussef. Ze had het overheidsbudget er rooskleuriger doen uitzien met behulp van leningen van staatsbanken.

De ironie wil dat alle voorgaande regeringen precies dezelfde truc toepasten. Daar komt bij dat het Lava Jato-onderzoek [vertaald: carwash onderzoek, nvdr] vanaf 2014 het ene na het andere miljoenenschandaal aan het licht bracht, waarbij tal van politici in diskrediet worden gebracht, maar nooit president Dilma. Meer dan de helft van de parlementariërs en senatoren die haar wegstemden daarentegen werden beschuldigd van corruptie, waaronder de conservatieve vicepresident Michel Temer die tot president werd benoemd.

Sterker nog, een jaar na de afzetting wordt een bandopname openbaar gemaakt waarop Temer de vleesmagnaat Wesley Batista aanmoedigt zwijggeld te betalen aan Eduardo Cunha, de voormalig senaatvoorzitter die Dilma’s afzetting overzag, maar dan opgesloten werd wegens het aannemen van miljoenen aan steekpenningen.

Vervolgens werd ook tegen Temer een afzettingsprocedure aangespannen, maar dit keer stemden de Braziliaanse parlementariërs en senatoren, met de hand op hun hart, en live op TV, tegen afzetten. Dat kon het nationale belang niet ten goede komen. Inmiddels zijn de meeste Brazilianen van mening dat het “creatief boekhouden” slechts een excuus was om Dilma te verwijderen.

Op 23 mei, 2016, publiceerde de Braziliaanse krant Folha de Sao Paolo fragmenten van een gesprek tussen twee van Temers top-collega’s, Romero Jucá en Sergio Machado. Beiden zijn verdachten in het Lava Lato onderzoek. Volgens hen was het afzetten van Dilma de enige manier om het onderzoek te stoppen. Saillant detail: Juca beweert daarbij de steun te hebben van het leger en de meeste leden van het Braziliaanse hooggerechtshof.

Dilma zelf meent slachtoffer te zijn van een coup, waarbij zij niet werd geholpen door haar dalende populariteit als gevolg van de economische crisis en het almaar groeiende corruptieschandaal.

‘I think the traditional Brazilian oligarchy was upset by this small [redistribution of wealth]’, zei Rousseff in de Financial Times verwijzend naar het sociale beleid dat haar arbeiderspartij had gevoerd. ‘After centuries of exclusion, this was a very small effort at inclusion. It was not fantastic; there needs to be much more than what we did’ [vertaald: ‘Ik denk dat de Braziliaanse oligarchie verbolgen was over deze kleine herverdeling van rijkdommen’ … ‘Na eeuwenlange uitsluiting was dit een kleine poging tot inclusie. Het was niets fantastisch; er moet meer gedaan worden dan wat wij verwezenlijkt hebben, nvdr].

Welkom in Washington

Terwijl verschillende landen hun ambassadeur terugriepen na Dilma’s afzetting en de OAS zich bezorgd toonde over de gevolgde procedure, was Washington van mening dat de democratische instituties van Brazilië binnen het wettelijk kader hadden gehandeld.

Zoals eerder in Honduras en Paraguay, is er geen eenduidig bewijs dat de VS direct betrokken waren bij Dilma’s afzetting. Maar wederom wijzen tal van omstandigheden erop dat Washington op zijn minst op de hoogte was en (stilzwijgend) goedkeuring gaf. Wellicht gaf het zelfs een zetje in de goede richting.

Er is geen eenduidig bewijs dat de VS direct betrokken waren bij Dilma’s afzetting, maar omstandigheden wijzen erop dat Washington op zijn minst op de hoogte was.

Zo vloog Temers rechterhand Aloysio Nunes de dag na Dilma’s afzetting al naar Washington voor een reeks ontmoetingen met Amerikaanse politici en ambtenaren. Nunes is vandaag minister van Buitenlandse Zaken, hoewel hij wordt beschuldigd van het aannemen van steekpenningen.

De Amerikaans ambassadeur in Brazilië ten tijde van Dilma’s afzetting was niemand minder dan Liliana Ayalde. Zij werd bij aankomst in September 2013 begroet met demonstraties. Niet alleen vanwege haar verleden in Paraguay, maar vooral vanwege het afluisterschandaal dat de relatie tussen de VS en Brazilië ernstig had verstoord.

Eerder dat jaar werd bekend dat het National Security Agency alle telefoon en e-mail verkeer aftapte van Dilma, haar ministers en tal van grote bedrijven, waaronder de oliegigant Petrobras. Dit was het bedrijf dat Lava Jato aan het rollen bracht en vandaag bovenaan een lange lijst van beoogde privatiseringen staat.

Ten slotte berichtte Alma de Walsche reeds in MO* Magazine hoe het Amerikaanse Atlas Network een dertigtal Braziliaanse organisaties en denktanks financiert waaronder de Beweging voor een Vrij Brazilië (MLB). De MLB speelde een sleutelrol in de demonstraties tegen Dilma.

Opvallend, het Atlas Network wordt gefinancierd door het Amerikaanse State Departement en het aan het Congres gerelateerde National Endowment for Democracy. Hun doel is het promoten van de vrije markt en het verspreiden van het liberale gedachtegoed. Een ding is zeker: Temer deed niets anders sinds hij aan de macht kwam!

Nogmaals, er zijn geen harde bewijzen voor directe Amerikaanse inmenging, en zou je ernaar vragen dan zou Washington vanzelfsprekend in alle toonaarden ontkennen. Maar laten we niet vergeten dat het dat ook deed met betrekking tot de staatsgreep die Brazilië in 1964 een twintig jaar durende militaire dictatuur bracht.

De Braziliaanse waarheidscommissie bracht echter overduidelijk aan het licht dat de VS zowel de coup als het militaire regime actief steunde. Toen de commissie in 2014 haar 1000 pagina’s dikke rapport presenteerde, huilde president Dilma bittere tranen. Als jonge activiste zat zij 3 jaar achter de tralies en ondervond ze destijds het regime aan den lijve.