‘Al meer dan 15 jaar zien we de effecten van de klimaatverandering en bijna niemand luistert naar ons’

Klimaatverandering is hot. Letterlijk voor de Sami-herders en hun rendieren in het noorden van Zweden. Veranderende weerpatronen tasten niet alleen de kwetsbare natuur aan, maar ook hun cultuur en levensonderhoud. Hoe kunnen ze overleven en tegen welke prijs? ‘Er moet snel iets veranderen, anders blijft er straks van de toendra weinig meer over.’

Over de uitgestrekte toendra waait een harde wind, op een meertje staan witte schuimkoppen. Een groep van zeven rendieren doet zich tegoed aan de grassen, paddenstoelen en lage bessenstruiken. Hun grijswitte vachten steken af tegen de in herfstkleuren gehulde vlakte. In de zomer en herfst zijn dit hun graasgronden. Hier, aan de voet van de bergen dicht bij de grens met Noorwegen, leggen de dieren de broodnodige vetreserves aan voor de naderende winter.

Bij de goahti, een traditionele plaggenhut, aan de rand van het meertje, klinkt het geluid van blaffende honden. Marja Skum kijkt op, haar ronde gezicht en donkere krullen half verstopt onder haar muts. In niets lijkt ze op de Sami in de kleurrijke, traditionele kleding die we kennen uit vakantiebrochures. Haar windjack, broek en laarzen zijn functioneel, bedoeld om buiten in te werken.

Samen met Per-Nils, haar stiefvader, maakt Marja de forellen schoon die ze net hebben gevangen. Behendig rijgt ze ze vervolgens aan een tak en hangt ze ze te roken boven het vuur in de goahti.

‘De Sami zijn diep verbonden met de natuur, die vormt een cruciaal onderdeel van ons leven en onze cultuur’, zegt ze. ‘Het land heeft ons zoveel te bieden, maar we nemen alleen wat we nodig hebben. Hernieuwbare bronnen zoals vis, paddenstoelen of bessen. De rest laten we over voor anderen. Volgens onze cultuur lenen wij het land van toekomstige generaties.’

Voedselbron

Al eeuwenlang staan rendieren centraal in het bestaan van de Sami. Sami volgen het ritme van de dieren, de seizoenen en vruchtbare graasgronden. Met de opbrengst van het vlees, de vacht en de geweien voorzien ze in hun levensonderhoud. Ook in dat van Marja’s familie. Haar man Johan is herder, net als haar vader, haar opa en de vele generaties daarvoor.

Als kind groeide Marja op tussen rendieren. Ze leerde de Sami-tradities en de manier van leven door mee te helpen en te kijken hoe haar ouders dingen deden. ‘Dat heeft me gevormd tot wie ik ben.’

‘In Zweden zijn we een minderheid. Ik wil onze tradities, onze cultuur voortzetten en doorgeven aan mijn eigen kinderen. Mijn dochter Risten-Alida (10) en zoon ÁnteJohanMáhtte (6) zijn zo veel mogelijk bij ons, want al doende leert men. Wanneer we met de rendieren werken en wanneer we de natuur in gaan. De kinderen helpen bijvoorbeeld bij het gras snijden. Risten-Alida helpt al bij het oormerken van de jonge kalfjes.’

Maar het levensonderhoud van de Sami-herders – en daarmee ook hun cultuur – staat zwaar onder druk. Een van de bedreigingen is de klimaatverandering. Die gaat in het arctisch gebied zo’n 2 tot 3 keer sneller dan in de rest van de wereld. Deze zomer tikte het kwik in Noord-Zweden zelfs een onwaarschijnlijke 30 graden aan.

Marja: ‘Stijgende temperaturen en veranderende weerpatronen tasten het kwetsbare ecosysteem aan. Daardoor wordt het hoeden van rendieren niet alleen moeilijker, maar ook aanzienlijk duurder. Zowel in de zomer als in de winter zien we het landschap veranderen.’

‘Er moet snel iets veranderen, anders blijft er straks weinig meer over van de toendra.’

Ze wijst naar de hoge struiken rond het meer. ‘Die horen niet thuis op de toendra. Door de hogere temperaturen groeien ze hier wel en verdringen ze de andere planten. Bovendien houden ze de warmte van de zon lang vast. Daardoor neemt de temperatuur nog meer toe.’

Ook de boomgrens kruipt steeds hoger, en sneeuw en gletsjers verdwijnen in sneltempo. ‘De toendra, de voedselbron voor onze rendieren, moet een open ruimte zijn. De wind moet vrij spel hebben, verkoeling geven en insecten weghouden die ziektes brengen en gewassen aantasten.’

Ze kijkt uit over de vlakte en over het meer, waarin volgens de Sami-traditie alleen zij mag vissen. ‘Ook het water warmt steeds meer op, dat tast het visbestand aan. Neem bijvoorbeeld de riddervis. Die leeft in koud water en dreigt nu uit te sterven. Er moet snel iets veranderen, anders blijft er straks van de toendra weinig meer over.’

Onbetrouwbaar ijs

De gevolgen van de klimaatverandering zijn in de zomer nog mild, vergeleken met de effecten in de winter. Regen, late vorst en vroege dooi zijn tegenwoordig schering en inslag, terwijl sneeuw en kou eigenlijk de norm moeten zijn.

‘Regen in de winter is niet normaal’, zegt Marja. ‘’s Winters lopen de rendieren vrij rond over de uitgestrekte graasgronden aan de kust, op zoek naar korstmos. Maar door regen en periodes waarin het afwisselend vriest en dooit, ontstaat er onder de sneeuw een laag ijs. Het voedsel voor de rendieren ligt er dan nog wel, maar ze kunnen er eenvoudigweg niet bij. Met hun hoeven kunnen ze het dikke ijs niet breken. Het gevolg is dat ze verzwakken of in het ergste geval zelfs verhongeren.’

Om ze te redden, kopen de Sami voer voor hun dieren. Dat kost niet alleen geld, maar ook extra tijd. Ze moeten de kudde bijeendrijven en binnen een omheining plaatsen. ‘Daar staan ze relatief dicht op elkaar en eten ze van dezelfde voederplekken. Ziektes waar ze anders nooit mee te maken hebben, kunnen zich dan gemakkelijk verspreiden en de gezondheid van de kudde aantasten. En zo ook ons levensonderhoud.’

De klimaatverandering bedreigt ook de eeuwenoude migratieroutes van de rendieren. Die lopen van de bergen naar de kust, veelal over de bevroren rivieren en meren van de Vindelvallei. Het ijs van die rivieren en meren, die later bevriezen en eerder ontdooien, is onbetrouwbaar geworden.

‘Kuddes van duizenden dieren kunnen daar niet langer over trekken’, legt Marja uit. ‘Veel alternatieve routes zijn er vaak niet. Er zijn steeds meer wegen die we moeten oversteken, steeds meer bebouwing en andere obstakels. De enige oplossing is de dieren per vrachtwagen vervoeren. Maar het transport en het bijvoeren: het zijn allemaal kosten waarvoor we het geld maar moeten zien op te hoesten.’

Verstoord evenwicht

De opwarming van het Noordpoolgebied vergroot ook de economische belangstelling in de regio. Zo heeft de Zweedse overheid onder andere vergunningen afgegeven voor mijnbouw, windmolenparken en bosbouw in het gebied. Door die commercialisering verandert het landschap van de wintergraasgronden ingrijpend.

‘Het stuk natuur waarin we leven wordt steeds kleiner’, vertelt Marja. ‘We proberen onze graasgronden zo goed mogelijk te beschermen, maar het is als het gevecht tussen David en Goliath. De bosbouwers, de overheid, de eigenaren van windmolenparken, ze zeggen allemaal: “het gaat maar om een klein stuk land”. Maar al die stukjes bij elkaar beslaan een steeds groter deel van onze graasgronden.’

‘Al meer dan 15 jaar zien we de effecten van de klimaatverandering, maat bijna niemand luistert naar ons.’

‘En het gaat heel snel. De impact op ons leven, onze toekomst wordt niet begrepen. Het lijkt wel of alleen wij het totaalplaatje zien.’

Rendieren zijn bovendien gevoelige dieren. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat het geluid van continu draaiende windturbines de rendieren verstoort en dat ze de grond rondom de windmolenparken mijden.

‘Of neem de bosbouw. Hele stukken bos worden in een keer gekapt. Niet alleen bomen verdwijnen, maar ook het voedsel voor de rendieren.’ De nieuwe aanplanting lijkt op het eerste gezicht een gewoon bos, maar de bomen worden in dichte rijen aangelegd. Bovendien wordt een boomsoort gebruikt die hard groeit, zowel in de hoogte als in de breedte.

‘Door de dichte begroeiing kunnen de rendieren er nauwelijks doorheen. En omdat het licht de bodem niet bereikt, groeit er geen mos, geen gras… niets. Het natuurlijke evenwicht is verstoord, ook daarom moeten we ze bijvoeren.’

Veerkracht

Een paar dagen later worden de rendieren op de toendra bijeengedreven om de laatste kalveren te oormerken en een aantal stieren te slachten voor eigen gebruik. Binnen twee grote omheiningen staan duizenden rendieren. Met een scherp oog scant Marja de oren van de volwassen rendieren.

Iedere herder heeft zijn eigen unieke handtekening, een oormerk, waaraan hij de dieren kan herkennen. Omdat een kalf altijd dicht bij zijn moeder blijft, weet Marja precies welk kalf van haar is en nog geoormerkt moet worden.

Marja: ‘Mijn vader hoefde zich vroeger alleen maar zorgen te maken over de rendieren en het weer. Voor onze generatie is het leven veel stressvoller. Al meer dan 15 jaar merken we de effecten van klimaatverandering en bijna niemand luistert naar ons. We zijn een inheems volk, een minderheid. Als wij verdwijnen, verdwijnt ook de natuur, de biodiversiteit. Er is dan niemand meer om de natuur te begrijpen en te beschermen. Dat is een keihard feit, niet alleen hier in Zweden, maar overal ter wereld.’

Routineus werpt ze haar lasso rond de achterpoot van een kalf. Een paar minuten later loopt het dier alweer rond, mét een oormerk. Niet alleen binnen de omheining, ook daarbuiten is het een en al bedrijvigheid. Bij dit soort bijeenkomsten zijn niet alleen de herders aanwezig. Hele families komen hier samen, om elkaar te helpen, om de kinderen de manier van leven van de Sami te leren.

‘Mijn droom is dat mijn kinderen de keuze hebben om met rendieren te werken. Maar ik maak me daar wel zorgen om. Een rendier is een arctisch dier, gebouwd om koude temperaturen en barre omstandigheden te doorstaan. Kunnen ze zich wel aanpassen aan een warmer klimaat?’

De Sami-gemeenschap waartoe Marja behoort werkt aan een project met verschillende scenario’s: wat gebeurt er als het 4, 6 of 8 graden warmer wordt? ‘Mijn generatie en de generaties daarvoor hebben geprobeerd zich aan te passen, maar we hebben nu een niveau bereikt waarop we moeten zeggen: tot hier en niet verder. Als we ons nog meer aanpassen, zal onze cultuur verdwijnen.’

‘Weet je wat ik als oorzaak zie van klimaatverandering? Overconsumptie.’

‘Onze veerkracht is veranderd in een strijd voor het behoud van onze cultuur. Een strijd die veel energie kost en die steek ik liever in het hoeden van rendieren.’

Toch blijft Marja niet bij de pakken zitten. ‘Ik ga de dialoog aan met bedrijven, schrijf brieven aan de premier, aan iedereen die ons kan, nee, moet helpen.’

Om die reden maakt haar Sameby, een financiële en administratieve vakbond die de rendierherders organiseert, ook deel uit van de Vindelälven-Juhttátahkka Biosphere Reserve. De organisatie verenigt belanghebbenden die ijveren voor een duurzame ontwikkeling van het gebied.

Marja: ‘Ik ben een van de bestuursleden. De organisatie is voor ons een manier om de natuur en de biodiversiteit van onze graasgronden te beschermen, van de bergen tot aan de kust. Ze is ook een platform waar we ideeën en kennis uitwisselen met iedereen die in de biosfeerregio woont. Wederzijds begrip en informatie zijn belangrijk voor ons als minderheid.’

Wake-upcall

De zon staat al laag en werpt lange schaduwen op het land. De rendieren zijn vrijgelaten en verspreiden zich weer over de toendra. Voor Marja zit de lange werkdag erop. ‘Weet je wat ik als oorzaak zie van klimaatverandering? Overconsumptie. We nemen te veel van het land, het kan het hoge tempo van deze groei niet bijhouden. Op die manier kunnen we niet blijven leven, we moeten inzien dat we dat moeten veranderen.’

‘Voor veel mensen wordt de opwarming van de aarde eindelijk real time. Neem de bosbranden in Zuid-Europa, de overstromingen in Duitsland en Nederland. Ik hoop echt dat dat de wake-upcall is die ons en de wereld gaat redden.’

Ze lacht. ‘Begrijp me niet verkeerd, ik hou van mijn manier van leven. Ik kan mijn eigen tijd bepalen, ik geniet van de natuur, de bergen, de rivieren. Maar niet weten hoe de situatie over 10 of 20 jaar zal zijn, of en hoe we in de toekomst kunnen overleven: daar maak ik me ernstig zorgen over.’

Dit artikel werd gerealiseerd met de steun van het Matching Fonds en het Fonds Pascal Decroos voor bijzondere journalistiek.