Oekraïense zeelui aan Zee van Azov: ‘Dit land is ons recht, deze zee is ons recht’

Na weken diplomatieke spanning is de Russische invasie van Oekraïne sinds 24 februari een feit. Nog voor de inval trok Robbe Vandegehuchte begin februari voor MO* naar de Zee van Azov, in het zuidoosten van Oekraïne. Rusland trok de gedeelde controle over deze binnenzee de afgelopen jaren steeds meer naar zich toe. Sinds de Russische invasie is nu ook alle commerciële scheepvaart stilgelegd. ‘De Russen geven geen bal om internationale wetten.’

De Zee van Azov, de meest ondiepe zee ter wereld, is volledig off limits. Officieel delen Oekraïne en Rusland nochtans de controle over de zee waar beide landen een kuststrook langs hebben lopen. In 2003 werd een akkoord afgesloten dat “vrije navigatie” moet garanderen voor schepen die varen onder zowel de Oekraïense als Russische vlag.

Maar de afgelopen jaren lijfde Rusland de zee steeds meer in. De moerassen rond de Zee van Azov waren altijd een cruciaal strijdtoneel. Lang geleden vocht het Russische Keizerrijk er tegen Europese legers en Ottomanen, die het gebied Balik Deniz noemden, de ‘zee van vis’. Vandaag is er geen visser meer te bespeuren. Waar vroeger werd gevist, ligt nu een oorlogsboot.

Ondertussen is het oorlog en is de zee helemaal afgesloten. Rusland zette de commerciële scheepvaart op de Zee van Azov “tijdelijke stop”. Via de Zee van Azov worden heel wat producten, zoals graan en staal, geëxporteerd, naar Europa maar ook elders in de wereld. De sluiting van de zee kan dus ook snel een impact hebben op de wereldhandel.

Schrikbewind

Er is maar één manier om de Zee van Azov binnen of buiten te varen. Dat is via de Straat van Kertsj. De doorgang werd voor Oekraïense schepen de afgelopen jaren steeds moeilijker. Sinds de invasie van de Krim in 2014, dat ook langs de Zee van Azov ligt, grendelde Rusland de zee stilletjes aan af.

In 2018 werd de Krimbrug voltooid die Rusland verbindt met de Krim. Omdat die brug een doorvaarthoogte heeft van 33 meter kunnen grote boten niet meer onder de brug door varen. Daardoor trokken de multinationals die handel dreven in de havens rond de Zee van Azov er weg.

Dat de Oekraïense havensteden verzwakten werd al snel merkbaar in hoofdstad Kiev. Er kwamen steeds meer vertraagde leveringen aan, met onder andere levering van bedorven goederen.

Daarnaast moeten ook monsterboetes worden uitbetaald aan rederijen die laattijdig moeten lossen. Het gaat om het zogenaamde overliggeld dat betaald moet worden als een rederij vertraging oploopt door zaken waar ze zelf niet verantwoordelijk is. Oekraïense schepen liepen altijd het risico aan uitvoerige inspecties van de Russische geheime diensten onderworpen te worden, waardoor ze vertraging opliepen. Die geheime diensten waren ook voor de oorlog uitbrak nooit veraf op de Zee van Azov. Daardoor bleven heel wat Oekraïense zeelui, vissers en mariniers aan wal staan.

‘Een leven op zee is voor ons, matrozen, de enige waardige manier van leven. Mijn maten vluchtten in de drank. Ik kan amper mijn hond betalen.’

MO* zocht enkelen van hen op in februari, nog voor de oorlog dus. Eén van hen is Fedir Ihnatenko, die uit een echt matrozennest komt uit de Oekraïense havenstad Marioepol. Hij draagt zilveren armbanden, een gouden oorbel en een leren jekker. Volgens hem zijn de beste matrozen ter wereld rond de Zee van Azov te vinden.

‘Maar daar zijn we nu vet mee. De Russen geven geen bal om internationale wetten’, zegt Ihnatenko terwijl hij zijn pijp aansteekt. Door de Russische blokkade op de zee moest hij andere baantjes zoeken. ‘Werkgelegenheid daalde met 70 procent’, zucht Ihnatenko. ‘Maar een leven op zee is voor ons, matrozen, de enige waardige manier van leven. Mijn maten vluchtten in de drank. Ik kan amper mijn hond betalen.’

Verroeste Donbas

Marioepol is de meest strategische havenstad aan de Zee van Azov en ligt niet ver van het door de pro-Russische separatisten gecontroleerde Donetsk. Een gigantisch billboard op straat kopt: ‘Oekraïne. Schild van Europa’. Op de markt is er vis te koop uit de bezette gebieden, al willen de marktkramers het niet graag toegeven. Russische televisiezenders kan je hier gratis ontvangen.

In 2014 stond Marioepol korte tijd onder controle van de pro-Russische separatisten. Het Oekraïense leger, samen met het beruchte Azov-bataljon, heeft de stad voorlopig nog in handen. De vraag is hoelang nog.

Waar vroeger commerciële schepen aanmeerden, houden nu artillerieboten de wacht.

De kades van de haven worden beschermd door speciale eenheden van de marine. Waar vroeger commerciële schepen aanmeerden, houden nu artillerieboten de wacht. Ook het commandoschip Donbas ligt hier in een bevroren branding. Het schip van Sovjetmakelij is een van de weinige boten die de Oekraïense marine overhield na de annexatie van de Krim. Het ziet er oud uit, maar is ‘zeewaardig’, stelt officier Hrigorevskiy gerust.

‘Achter de horizon liggen Russische boten’, wijst Hrigorevskiy. ‘Als Marioepol valt, heeft Rusland een corridor tussen Donetsk en de Krim’, legt de officier uit. ‘Toen we vorige maand richting Kertsj zeilden, noemde de Russische staatstelevisie dat een “daad van agressie”, terwijl zij zelf het zeerecht schenden,’ zegt Hrigorevskiy terwijl hij een lijn in de sneeuw trekt. ‘Wij varen tot daar', wijst hij aan, waarop hij een nieuwe lijn trekt. 'En de Russen zeggen dat we tot daar varen. Quatch!’

Onderofficier Domachenko is er, gehuld in een blauw uniform, bij komen staan. Hij legt uit dat Rusland de zee afsluit onder het mom van veiligheid. Volgens de marinier is er een soort imaginaire provocatielijn waarvan niemand weet waar ze precies ligt. ‘Dit is in strijd met de Azov-overeenkomst (het akkoord uit 2003, red.)’, stelt Domachenko. ‘Dit land is ons recht. De zee is ons recht.’

Kapitein Beljoesov

Verderop in de haven ligt de Kapitein Beljoesov, de enige ijsbreker in Oekraïne. ‘Normaal begeleidt de Beljoesov een karavaan van zes boten tot aan de Straat van Kertsj’, vertelt Kirilo Sokharskyi, de hippe hoofdboekhouder van het overheidsbedrijf dat de haven runt. ‘De boot operationeel houden is duur. Met de Russen die Azov bezetten is het rendement onvoldoende.’

Sokharskyi zag de laatste jaren honderden werknemers vertrekken. ‘Onze haven ging van 18 miljoen ton cargo per jaar naar 6 miljoen ton’, vertelt de boekhouder. ‘De separatisten controleren een knooppunt waardoor we niets per trein kunnen vervoeren naar het binnenland.’

‘Als de Russen de haven straks veroveren, zullen ze die niet commercieel in gebruik kunnen nemen’, vertelt Sokharskyi. De Internationale Maritieme Organisatie van de Verenigde Naties, die wereldwijd toekijkt op de scheepvaart, zou volgens Sokharskyi nooit de nodige vergunningen geven aan Rusland om de haven uit te buiten. ‘Ook op de Krim zitten de Russen zo met een pak ongebruikte havens.’

Veel collega’s van Sokharskyi zitten vandaag aan het front, dat op 10 kilometer ten oosten van Marioepol ligt. ‘Zij worden doorbetaald. Het is een soort vechtverlof’, stelt Sokharskyi. De boekhouder ging vroeger zelf vaak surfen in de zee. Sinds enkele vissers op een mijn botsten, is hij gestopt met surfen.

Glorie

Vanuit de haven is een gigantische afvalberg van de staalfabriek Azovstal te zien. Vlak daarnaast is een gloednieuw strand aangelegd waar Oekraïners in de zomer gezellig komen zonnen. Als er militairen in de buurt een oefening houden, hoort iedereen er de wapens kletteren. ‘Kijk onze jongens! Slava Ukraina (Glorie aan Oekraïne)’, roept heel het strand dan in koor.

Dat vertelt Sasha Ovsiannykov, een dertiger met een hoge functie bij Metinvest, de holding achter Azovstal. Azovstal is eigendom van de lokale oligarch Rinat Akhmetov. Die bezit een monopolie op zowat alles; van de dokken tot de spoorwegen en de media. ‘De Russen verkopen ons onze eigen grondstoffen uit de bezette gebieden’, legt Ovsiannykov uit. ‘Vroeger exporteerden we kolen, nu importeren we ze.’

Hij vertelt hoe vertragingen bij controles van de Russische geheime dienst op zee tot drie dagen kon oplopen. Door alle nieuwe procedures die Rusland afgelopen jaren invoerde, hield hij bergen papierwerk over. ‘Voor elk goed op een boot moesten we een document tonen. Akhmetov gebruikt zijn connecties in Moskou om alles zo snel vlot mogelijk te laten verlopen.’

Daarbovenop moet het bedrijf zijn containerschepen noodgedwongen minder vol laden dan de capaciteit van de schepen toelaat, gaat de boekhouder verder. Dat komt door de beperkte doorvaarthoogte onder de Krimbrug van 33 meter. Lege containers blijven dan aan de kade staan. ‘Die lege laadruimtes kosten ons 300.000 dollar per maand.’

De productieprocessen bij Metinvest voldoen lang niet aan internationale regels. ‘Alleen het vuile werk zit nog hier, de rest zit in Europa’, vertelt Ovsiannykov. Werknemers van Metinvest verdienen vandaag zo’n 300 dollar per maand, een pak minder dan vroeger. De komende weken zal alle handel op en rond de Zee van Azov volledig tot stilstand komen.

Miami

Niet alleen Rusland, ook de Amerikanen probeerden al toegang te krijgen tot Oekraïense havens. Zo vertelt vakbondsleider Oleg Gusak hoe hij vorig jaar werd benaderd door een bedrijf uit Miami waarvan een bestuurslid vroeger voor het Pentagon werkte.

‘Bedrijven die marktregels volgen, kunnen hier niet overleven.’

‘Het Amerikaanse bedrijf zou 50 miljoen dollar investeren, maar de deal werd geblokkeerd door de tentakels van de oligarchie’, verklaart Gusak. ‘Bedrijven die marktregels volgen, kunnen hier niet overleven.’ Volgens de vakbondsleider, die ooit 500 dokwerkers onder zich had, staat de haven vandaag diep in het rood.

‘Russische bedrijven kregen hier concessies aan dumpingprijzen via Akhmetov’, legt Gusak uit met een grote stapel papieren in de hand om zijn argumenten kracht bij te zetten. ‘De crisismanagers hier zijn ex-KGB-agenten die de haven in een gevangenis veranderden’, vertelt Gusak emotioneel. ‘Basisrechten werden ingetrokken, er kwam een systeem om anderen te verklikken, overal staan camera’s en mensen worden gefouilleerd.’

‘Ik ben de enige die in opstand durfde komen’, vertelt hij fier. ‘Advocaten bedreigen me. Ik werd fysiek aangevallen. Er gebeuren illegale arrestaties en ontslagen met valse beschuldigingen.’

Lees ook

‘Bij een nieuwe crisis tussen NAVO en Rusland dreigt gevaar voor ons allemaal’

Gusak zegt dat Europese standaarden de corruptie zouden kunnen bedwingen, maar dat westerse bedrijven geen kans maken. ‘Er worden posters verspreid die mijn onafhankelijke vakbond zwartmaken. Fascistische praktijken zijn het’, buldert Gusak. ‘Het werd verboden om je bij een externe vakbond aan te sluiten. We hadden honderden leden, nu schieten er nog 15 over. Ik zie geen licht aan het einde van de tunnel. Maar opgeven doen we niet.’

Ondertussen is niet alleen de haven buiten gebruik, ook alle toeristische resorts langs de Oekraïense kustlijn staan leeg. Ooit zat het in steden als Berdyansk vol met Russische toeristen die kwamen genieten van de helende modder. In het lokale busstation staan bordjes met plaatsnamen van bezette gebieden als bestemming, maar geen bus rijdt nog tot daar.

Bovendien, vertelt Tatjana Batsun op de dijk van Berdyansk, ‘warmt de Zee van Azov snel op’. Ze werkt voor de stad en ziet naast de militaire dreiging ook een ecologische dreiging. ‘Het zoutgehalte stijgt en de vegetatie droogt op. Vissoorten verdwijnen, in de plaats krijgen we kwallen.’ Maar die kwallen lijken vandaag nog het minste van de problemen.

Dit artikel kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos.