Wij zijn de mensen in de overgang naar een nieuw tijdperk

In 1955 ontwikkelde de Amerikaanse arts Jonas Salk het later naar hem vernoemde poliovaccin. Salk weigerde dit vaccin te patenteren, omdat hij naar eigen zeggen meer geïnteresseerd was in ‘winst voor de mensheid dan winst voor zichzelf’. Voor het eerst leek het mogelijk kinderverlamming wereldwijd uit te roeien. Het is een mooi voorbeeld van de grote sprong voorwaarts die de mens de voorbije tweehonderd jaar heeft gemaakt. Met dank aan vergrote landbouwproductie, een uitgebreid industrieel complex en doorgedreven specialisering is de wereldbevolking sneller gegroeid dan ooit in haar pakweg 200.000 jaar oude geschiedenis.

Het was een vaststelling die Salk zijn leven lang fascineerde. Wat is groei? En hoe evolueert groei op lange termijn? Als arts en onderzoeker was hij vertrouwd met de evolutie van groei in populaties van fruitvliegen. Op een langzame toename volgde steevast een explosie, die op haar beurt uitmondde in een nieuw evenwicht. Uitgezet in een grafiek ziet dat eruit als een zacht glooiende en lichtjes open gedrukte S.

Salk was volwassen in een tijd waarin overbevolking en tomeloze bevolkingsgroei hoog op de politieke en maatschappelijke agenda stonden. Terwijl de meesten bezorgd keken naar die steeds groeiende wereldbevolking, stelde Salk door het nauwkeurig uitzetten van de cijfers ook iets anders vast: de versnelling vertraagde. Wie enkel de demografische cijfers van 1805 tot pakweg 1969 bekeek, zag niets anders dan een grafiek die steil de hoogte inschoot. Terwijl het aantal mensen tot midden negentiende eeuw min of meer constant bleef, leek de aanwas nadien grenzeloos. In 1804 waren we met een miljard. Het had zo’n tweehonderdduizend jaar geduurd om dat aantal te bereiken. Terwijl er amper 132 jaar nodig was om het volgende miljard af te turven. De versnelling leek onmiskenbaar en onomkeerbaar.

Tot Salk uitzoomde. Ja, de wereldbevolking groeide nog steeds aan. Maar de vaart waarmee verminderde. Net zoals bij de fruitvlieg heeft de groei van de menselijke populatie de neiging zich te vertalen in een S-curve. Op een periode van razendsnelle toename die wij graag bestempelen als vooruitgang volgt het evenwicht, een periode waarin de wereldbevolking net zoals tweehonderdduizend jaar geleden min of meer gelijk blijft. Niet omdat we getroffen worden door plagen, ziekten en het onvermijdelijke noodlot, wel omdat we er als samenleving steeds beter in slagen iedereen een goede levenskwaliteit te garanderen. Omdat meisjes naar school gaan. Omdat hun leven evenveel waard is dan van jongens. Omdat we ziekten voorkomen in plaats van ze enkel te bestrijden. En – dat is de uitdaging die de knik vormt – omdat we er steeds beter in zouden kunnen slagen onze economie te vervlechten met het ecosysteem waarvan we als mens deel uitmaken.

Een tijd van conflicten

De knik in de curve, daarover gaat A New Reality. Het is een scharnierzone tussen wat de Salks Tijdperk A en Tijdperk B noemen, met elk hun waarden, kwaliteiten en eigenschappen. Terwijl in Tijdperk A de groei oneindig leek, grondstoffen er waren om te verbruiken en afval een probleem voor later was, zal Tijdperk B zich onderscheiden in zorgzaamheid, behoedzaamheid, duurzaamheid en begrenzingen.

Wij, stellen de Salks, zijn mensen in de overgang. De babyboomgeneratie is opgegroeid en groot geworden in een tijd waarin de bomen tot in de hemel groeiden, de kinderen van de jaren zeventig zijn de eersten die berichten hebben opgevangen over milieuvervuiling, uitputting van grondstoffen en afvalbergen en iedereen die geboren is rond de eeuwwisseling leeft bewust of onbewust met het besef dat de aarde een gesloten systeem is, dat de enige energie die ons van buitenaf bereikt die van de zon is en dat alles wat we doen een effect heeft op andere levende organismen of op het klimaat dat onze beschaving mogelijk maakte.

Dat is de nieuwe werkelijkheid, waar nieuwe houdingen, eigenschappen en kwaliteiten bij horen. Want dat de S-curve overal aanwezig is in natuurlijke groeifenomenen, betekent nog niet dat de overgang van Tijdperk A naar B automatisch en pijnloos verloopt. De knik in de curve is een tijd van conflicten, onzekerheid, van veranderende waarden. Waar competitie in Tijdperk A zaligmakend was, zal in Tijdperk B samenwerking belangrijker zijn. Waar specialisering in Tijdperk A macht en kracht was, zal in Tijdperk B overkoepelend denken doorslaggevend zijn. Waar in Tijdperk A het individu alle aandacht opslokte, zal in Tijdperk B het individu in de gemeenschap essentieel zijn.

Niet enkel de tijden zullen veranderen, ook de mens die die tijden vormgeeft. Het is een prikkelende gedachte die Salk onderzoekt: hoe de evolutie niet enkel om ons heen plaatsvindt, maar ook in ons, op celniveau. Op dat laatste hebben we minder vat dan op het eerste. Dat hebben we voor een groot deel in de hand.

Neem de wereldbevolking. Dat de groei vertraagt, stellen alle demografische onderzoeken vast. Daarin zit het verschil niet. Wel of de groei afvlakt bij 13 of bij 10 miljard mensen. Dat maakt een gigantisch verschil voor de levenskwaliteit van al het leven op aarde. Het goede nieuws is dat we ervoor kunnen zorgen dat de groei sneller afneemt, maar dan is er een inspanning van ons allemaal op alle vlakken nodig.

De knik in de curve, tonen de Salks aan, is niet enkel een kwestie van politiek of bedrijven, het is een kwestie van mensen die samenwerken om van de nieuwe werkelijkheid de best denkbare te maken. En dat zal zowel een kwestie van sociale innovatie zijn als van technologische.

A New Reality is een boek over een grafiek. De S-grafiek. Het biedt geen gedetailleerd programma voor maatschappelijke verandering. Het schetst integendeel in brede gebaren en grote lijnen een zicht op de toekomst. Maar het maakt vooral duidelijk dat hoewel de vorm van de grafiek vastligt, het aan ons is om te bepalen hoe snel en scherp we de bocht nemen.

A New Reality. Human evolution for a sustainable future door Jonas en Jonathan Salk is uitgegeven door City Point Press. 256 blzn. ISBN 978 1 947 95104 4

Dit artikel werd geschreven voor het herfstnummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!