Waardevolle mensen en bedreigde monumenten

Ter bescherming van de sites beschuldigt de Malinese regering de extremisten van oorlogsmisdaden. Ze vraagt het Internationaal Strafhof om de vernielzuchtige moslimrebellen te vervolgen. En de werelderfgoedorganisatie Unesco vroeg de rebellen om de cultuurschatten niet te vernietigen maar eerder te beschermen.

Beeldenstorm

De beeldenstorm in Timboektoe doet me denken aan de geschiedenis en opbouw van Europa met haar monumenten en ereplaatsen, die zeker even ziekelijk destructief was (of is) als het hedendaagse Timboektoe. Zo werd de Onze-Lieve-Vrouwenkathedraal te Antwerpen in de zestiende eeuw vernield door een gelijkaardige beeldenstorm. Calvinisten waren van mening dat het vereren van heiligen onreligieus was; volgens hen was het verboden beelden te aanbidden. Het protestantisme van toen klinkt erg moslimextremistisch vandaag. En dit is slechts één moment uit een erg rijke, pijnlijke en destructieve geschiedenis.

Een geschiedenis die ons heeft gemaakt tot wie we nu zijn; al de nuances die we nu in ons hedendaags denken aanwezig zien, al de patronen, richtlijnen en opinies, hebben te maken met de ervaringen en waardeconlficten van onze grootouders. Door hun concrete “keuzes” of “vergissingen” uit het verleden werd ons actueel denksysteem ontwikkeld. Die relatie tussen ervaring, leerproces, verleden en toekomst is niet te onderschatten.

Ik maak de vergelijking tussen de extreme rebellen-islam in Mali en het zestiende-eeuwse ketters-protestantisme in de Oude Nederlanden niet om iets goed te praten, noch om iets aan te klagen. Ik denk dat het mediageweld van “ik weet het beter” al aanwezig genoeg is, mijn mening hoeft daar niet nog eens bij.

Het werkelijke onderwerp voor mij in dit schrijven is het erg moeilijke concept van een waarde zelf. Wat is dat toch? Hoe heeft het zoveel macht over ons denken en doen? En hoe zal een maatschappij zichzelf ontwikkelen en afbreken volgens deze waardes? Waarom wil de ene beschermen wat de andere wil vernietigen? Valt daar iets aan te doen? Begint het, zoals elk cliché, bij onszelf?

Alles van waarde

In het leven zijn er zo van die fundamentele vragen waar je elke dag misschien een ander antwoord op verzint. “Wat moeten we behouden, wat moeten we doen verdwijnen / wat is waardevol, wat is waardeloos?”, is er dus zo één.

Dat is een moeilijke vraag me dunkt, vooral omdat je als mens in een constante tweestrijd zit, positieve verandering verlangen versus een gezonde dosis behoudsgezindheid. Het is een eeuwenoud sociaal/politiek/persoonlijk probleem.

Loslaten, vasthouden… Als het gaat over een moegewassen trui, een antieke sofa, een trendy kapsel of een oude klasfoto, dan valt die tweestrijd soms al niet mee, maar wat doe je met een schilderij van één van je voorouders, de bomen op de Keyzerlei, een historisch standbeeld, een vrouw in een boerka? Graftombes, heiligdommen in Timboektoe? Wanneer en hoe bepaal je dat iets bescherming verdient, en wanneer net niet?

Het eenvoudigste, maar ook het minst objectieve is je “eigen” gevoel te volgen. En daar begint het probleem waarschijnlijk al…

Gevoelens

Je kan misschien wel duidelijk voelen wanneer iets waardevol is in je eigen leven: je voelt wanneer je iets niet kan missen vanaf je kindertijd al, een teddybeer, een fiets, een halsketting. Als kind worden we zo opgevoed om gehecht te geraken aan de dingen rondom ons, en daarnaast ontwikkelen we rituelen om iets te leren loslaten. Een eerste communie, trouwen, een tatoeage zetten, zelfs een verjaardagsfeestje en natuurlijk een begrafenis; meer dan tekens om iets nieuws te beginnen, lijken het me gewoontes die je iets leren loslaten.

Het zijn in mijn ogen rouwmomenten, een overstap naar een volgende fase, een volgende realiteit. Iets nieuws beginnen is in die zin het verbreken van het oudere patroon. En het gaat vaak gepaard met veel groeipijnen en misplaatste nostalgie.

(Even tussen haakjes; opvallend is dat we in Europa, opgevoed met erg individualistische waardes, vooral gehecht zijn aan “eigen” bezittingen, vaak zelfverdiend of af en toe van een geliefde ouder, vriend, partner meegekregen. Het idee “bezittingen” gaat gepaard met het kapitalistisch systeem waarin we leven, we hebben echt moeite te denken hoe het zou zijn als alles slechts in bruikleen en tijdelijk zou zijn. Toen ik in China leefde zag ik daar bijvoorbeeld erg andere prioriteiten. Waardevol was het zorgdragen van de tempel, een gemeenschappelijke plek. Maar dit even terzijde.)

Als je dus dat “eigen” gevoel volgt, is het ook erg makkelijk aan te voelen wanneer iets belangrijk is in het leven van een “ander”, vooral mensen die dicht bij je staan. Helemaal niet moeilijk te begrijpen dat die of die persoon waarde hecht aan z’n klassieke Mercedes, z’n computer, z’n familie, z’n bril of z’n horloge…

De publieke ruimte

De collectieve bezittingen daarentegen, een straat, een gebouw, een park… wat doen we daar mee? Daar hebben we wel opinies over maar niet altijd even fel als met ons eigen hebben en houden. Waarschijnlijk uit schroom en een vorm van nederigheid, misschien door een geloof in het zelfregulerend en beschermend “systeem” rondom ons? Maar af en toe ook uit een triest je-m’en-fou-tisme als het over de gehele gemeenschap gaat, of misschien zijn we van mening dat we op het collectieve weinig vat hebben?

Hoedanook, waardes beginnen duidelijk in de kinderkribbe, zijn zo lang, zo breed of zo kort als onze opvoeding en ervaring zelf, en vanaf het moment dat we ze gewoon zijn geraakt, laten we ze niet snel meer los, we “voelen” en passen ze toe vooral in onze nabije leefwereld, we projecteren ze op anderen en leven ernaar op een erg organische manier…

Het valt me op dat er tussen dat privé en het publiek domein een enorme kloof ligt: we zijn niet erg bewust van de grijze zone er tussen, tot het plots opkomt in grote gemeenschapsconflicten, dan opeens voelen we hoezeer we het publieke aanzien als een plek voor onze eigen expressie, voor onze eigen waardes, ook. Het wordt dan ook beangstigend als we merken dat iets waar we van houden ons wordt ontnomen.

De graftombes in Timboektoe vormen daarin een pijnlijk voorbeeld. Nochtans gebeurt dit steeds en overal: als we bepaalde zaken als vanzelfsprekend aannemen, keren de werkelijkheid, en de waardes van anderen, zich plots tegen ons. Het loopt over van recente voorbeelden; toen de honderdjarige bomen in de Keyzerlei van Antwerpen werden gekapt, waren sommigen verbouwereerd over zulk een radikale stadsaanpak; zelfs al waren er velen die zich er tegen hadden verzet, was er een grotere hoop die er geen mening op nahield of de stadspolitiek haar gang liet gaan. De toekomst zal dan wel uitwijzen wie gelijk had, of niet, hoe dan ook, de bomen zijn weg, end of story, de helden en slechterikken bepalen doet men later wel…

De maakbare samenleving

Enfin, wat doe je dus als iets dat als waardevol wordt ervaren door een ander, jou eerder inspireert om het te vernietigen? De bomen in Atwerpen zijn een voorbeeld, maar hoe met andere mensen en hun al dan niet oude/nieuwe gewoontes? Hoe ver ga je in het maken van de wereld rondom je, in het hermaken van anderen? En tot hoever kan je “je gevoel” daarin vertrouwen? Je ziet een dame in een boerka en denkt, dat is “verkeerd”, of het maakte je zo ongemakkelijk dat je een wet stemt om haar dat “recht”, die “vrijheid” te ontnemen.

Begrijp me niet verkeerd, ik laat absoluut in het midden of dit terecht is of niet in deze (her)maakbare maatschappij. Ik heb daar eigenlijk wel een “opinie” over maar die is even niet belangrijk. Er wordt in je omgeving een moskee gebouwd en je wordt ongerust. Wat doe je met die “gevoelens”? Hoe verzoen je die angsten met andere waardes van openheid, respect en diversiteit? Het valt me op dat die vergelijking en zelfbevraging zelden uitgesproken wordt.

Wiens ideeëngoed overwint? Wanneer? En hoe? En waarom? Is er nog tijd om aan waardes te denken? Zijn ze allemaal al aanwezig zoals kiezels voor het rapen? Of moeten ze elke dag gebeiteld worden uit de ruwe steen der publieke opinies en persoonlijke gevoelens? Leren we, tussen al onze twijfels en vooroordelen door, nog genoeg onze eigenwaarde en de waarde van het samenzijn te herschapen?

Waardestrijd

Een waarde is dus duidelijk een vreemd iets, als je het isoleert van haar context. Het lijkt een soort bestuurder die haar omgeving via gevoelens gebruikt om zichzelf te ontwikkelen. Als een virus verspreidt ze zich doorheen de bevolking met een duidelijk plan om realiteit te worden. Als we de wereld zien op deze manier wordt alles plots erg surreëel, er is een ideeënoorlog aan de gang, elke dag.

En we strijden onbewust of bewust mee, ieder moment. De “boerkadragen”-waarde verspreid zich in een deel van de bevolking, de “zeg neen tegen de boerka”-waarde in een ander deel van de bevolking. “kap de bomen”, “laat ze leven”. “weg met standbeelden verering” vs “laat ze toch bidden”. En wij maar kiezen waar we waarde aan hechten, elke dag opnieuw spelen we het “waarden”-spelletje mee, geleid door onze grillige gevoelens.

De filosoof en denker Dann Dennet toont gevat aan dat ideeën werkelijk een strijd aangaan met elkaar, dat wij in zekere zin bijna als voertuigen hen dragen en verspreiden en bewust moeten leren omgaan met hun draagkracht, met hun gevolgen ook. Hij beschrijft hoe bepaalde ideeën ons hoofd letterlijk overnemen, zo erg dat we zelfs ons eigen leven als minderwaardig aanzien ten opzichte van bepaalde waardes die we tot de dood zouden verdedigen: nationalisme, religieus of politiek fanatisme zijn daarin de sterkste voorbeelden.

Dit begrijpen is een eerste stap, maar wat vooral belangrijk is, is te begrijpen dat een ander mens de wereld anders inschat, de klemtonen ergens anders legt, aanstoot kan nemen aan elementen die voor ons vanzelfsprekend lijken.

Plots wordt, als je deze gedachtes in acht neemt, elke uitspraak dan ook erg gewichtig; het vraagt een volledige herziening in onze manier van omgaan met elkaar; om meer bewust om te leren gaan met de fragiele natuur van het menselijk denken, dat vaak –ja dat lijkt misschien bij sommige mensen moeilijk te geloven maar toch is het zo- hun menselijke doen stuurt. Mensen handelen en denken volgens hun “waardevol” leven.

De gevolgen en misverstanden voelen we elke dag, we zijn als het ware geconditioneerd om op die misverstanden te rekenen, en de helft van al de verhalen die de ronde doen zijn reacties op snelgeformuleerde waarde-oordelen. Misschien door te leren omgaan met elkaars behoudsgezindheid en verlangen naar verandering, misschien door te gaan analyseren wat men, zelfs in de meest radicale groeperingen, werkelijk wil behouden en doen verdwijnen, misschien is er een plek waar een collectievere constructie en deconstructie van onze omgeving en onszelf opnieuw mogelijk is.

De vraag; “waar hecht je vandaag waarde aan” is dus nog nooit zo belangrijk geweest.