‘Pakistan is meer een leger met een staat dan omgekeerd’

Pakistan gaat door een bijzonder zware economische en politieke crisis, en de rol van het militaire apparaat is daarin niet te onderschatten, schrijft Ayesha Jehangir, onderzoeker aan de University of Technology Sydney. ‘Pakistan is meer een leger met een staat dan omgekeerd.’

Het Pakistaanse leger zou zich niet langer met de politiek bemoeien, verklaarde de Pakistaanse legerleider generaal Qamar Javed Bajwa toen zijn ambtstermijn vorig jaar afliep.

Maar de recente arrestatie van oud-premier Imran Khan - ooit gezien als de poulain van het leger - en het voornemen van het leger om burgers die protesteren te vervolgen op grond van militaire wetten, bewijst dat de mannen in uniform nog steeds een rol willen spelen in de politiek.

De recente onrust in Pakistan herinnert ons ook aan de aanzienlijke macht van het leger.

In het steeds veranderende politieke landschap is het militaire establishment de enige permanente kracht. Voor politieke partijen is het delen van de macht met het leger het hoogst haalbare.

Hoe werd een leger van ongeveer 140.000 man ten tijde van de opdeling van Brits-Indië in 1947 het zevende machtigste leger ter wereld?

Het succes van Khan in de algemene verkiezingen van 2018 werd destijds door het leger zelf georkestreerd. Nu heeft de voormalige premier meer dan honderd rechtszaken tegen zich lopen, voornamelijk aangespannen vanuit militaire hoek. De aanklachten variëren van corruptie en opruiing tot terrorisme en zelfs godslastering, waarop de doodstraf staat.

Zijn arrestatie werd gevolgd door dagen van gewelddadige protesten tegen het leger in het hele land. Demonstranten staken politievoertuigen in brand, beschadigden openbare gebouwen en woedende menigten bestormden de kampen van legercommandanten in Lahore en Rawalpindi.

Maar toen bekend werd dat het leger van plan was de legerwetten op burgers toe te passen, veranderde de sfeer snel. Vreedzame betogingen waarin solidariteit met het leger werd betuigd, stonden centraal.

Hoe werd een leger van ongeveer 140.000 man ten tijde van de opdeling van Brits-Indië in 1947 het zevende machtigste leger ter wereld?

Een leger met een staat

Sinds zijn oprichting in 1947 heeft Pakistan in totaal 34 jaar onder een militaire dictatuur geleefd. En wanneer ze niet rechtstreeks aan de macht was, oefende de militaire elite achter de schermen invloed uit op burgerlijke regeringen.

De Britse koloniale erfenis heeft een vitale rol gespeeld bij de vorming van het huidige Pakistaanse leger. Britse generaals bleven aan het hoofd staan van het Pakistaanse leger tot 1951, toen het gezag werd overgedragen aan generaal Ayub Khan. Slechts zeven jaar later werd Ayub via een militaire staatsgreep de tweede president van Pakistan.

De stichting van het land leidde in 1948 tot de oprichting van de inlichtingendienst Inter Services Intelligence. Deze won aanzienlijk aan invloed in de jaren tachtig, toen de VS heimelijk een oorlog voerden in Afghanistan en Pakistan gebruikten als proxy tegen de afbrokkelende Sovjet-Unie.

Het Pakistaanse leger kreeg tijdens de Koude Oorlog aanzienlijke financiële steun van de VS. Dit versterkte de macht van het leger in eigen land.

In die periode werd ook een gekozen premier, Zulfikar Ali Bhutto, geëxecuteerd.

Daarna kwam het tijdperk van religieus extremisme onder generaal Zia-ul-Haq. Hier groeide ook de obsessie van Pakistan met de militaire doctrine van de “strategische diepte”: inmenging in buurland Afghanistan.

Later werd in Pakistan een gekozen premier, Benazir Bhutto, vermoord onder het bewind van generaal Pervez Musharraf. Dit was de tijd van de gedwongen verdwijningen van dissidente burgers. Pakistan werd ook een veilige haven voor Al Qaeda-leider Osama Bin Laden, terwijl het tegelijkertijd geld ontving van de VS als geliefkoosde bondgenoot in de oorlog tegen het terrorisme.

Het Pakistaanse leger kreeg tijdens de Koude Oorlog aanzienlijke financiële steun van de VS. Dit versterkte de macht van het leger in eigen land, en stelde het in staat om in het buitenland avonturen te ondernemen waarvoor het geen verantwoording hoefde af te leggen.

Zo waren er sporen van betrokkenheid van het Pakistaanse leger in de Arabische conflicten en de “verkrachtingskampen” in Bangladesh.

Immuun voor hyperinflatie

Pakistan staat op de rand van een economische ineenstorting en gaat gebukt onder strenge terugbetalingsvoorwaarden van internationale geldschieters. Met slechts 5,2 miljard dollar aan staatsreserves en een schuld van meer dan 13,5 miljard dollar aan het Internationaal Monetair Fonds (IMF) zag het leger zijn budget in de begroting toch stijgen met 12 procent, tot 7,5 miljard dollar.

Alleen al tussen 2011 en 2015 groeide het vermogen van het leger met 78 procent. In 2016 beheerden de strijdkrachten in Pakistan meer dan vijftig commerciële entiteiten, waaronder overheidsorganisaties en vastgoedondernemingen ter waarde van 30 miljard dollar. Vandaag zijn de commerciële activa van de strijdkrachten meer dan 39,8 miljard dollar waard.

De Pandora Papers legden een lange lijst bloot van Pakistaanse voormalige militaire officieren die immense rijkdom hadden vergaard door belastingontduiking en corruptie.

Van topmilitairen, waaronder voormalig legerleider generaal Qamar Jawed Bajwa en legerwoordvoerder generaal Asim Saleem Bajwa, is bekend dat zij op relatief korte tijd aanzienlijke rijkdom hebben vergaard. De directe familie van Bajwa is in zes jaar tijd miljardair geworden.

Generaal Asim Saleem Bajwa en zijn broer richtten een zakenimperium op met 133 restaurants in vier landen, die opereren onder de franchise van Papa John’s pizza. Er werd ook een onderzoek ingesteld naar corruptie in de vastgoedsector door de broers van voormalig legerleider Ashfaq Parvez Kayani, die jarenlang de machtigste figuur in het land was.

De Pandora Papers legden een lange lijst bloot van Pakistaanse voormalige militaire officieren die immense rijkdom hadden vergaard door belastingontduiking en corruptie.

In de loop der tijd zijn de economische belangen van de militairen gegroeid. Ze omvatten bedrijven in militair bezit, gronden en vastgoed in binnen- en buitenland, invloed op contracten voor defensie en vermeende betrokkenheid bij ondernemingen die verband houden met de projecten van de China-Pakistan Economic Corridor (CPEC).

Draconische wetten

De invloed van het leger in Pakistan reikt verder dan de politiek en de economie. Om de verspreiding van informatie te controleren, maakt het leger gebruik van een combinatie van traditionele en sociale mediacensuur. Het maakt ook gebruik van vaag geformuleerde draconische wetten.

Deze wetten stellen elke vorm van “spot” met het leger strafbaar, met zware sancties zoals lange gevangenisstraffen en hoge boetes. De vermoorde journalist Arshad Sharif werd op grond van zulke wetten beschuldigd van “opruiing” omdat hij haat tegen het leger zou hebben verspreid en geen respect zou hebben voor de staatsinstellingen.

Als kernmacht heeft het Pakistaanse leger veel weg van Voltaires beschrijving van Frederik II van Pruisen: het is een staat op zichzelf, die profiteert van zijn enorme omvang, veel geld en een gunstige geopolitieke positie.

De opkomst van het leger in Pakistan hangt samen met het cultiveren van een collectief zinnebeeld dat de politiek afschildert als inherent corrupt, terwijl het zichzelf positioneert als het enige bastion van eerlijkheid, discipline en nationalisme.

Het is door deze aanpak dat het leger, ondanks de eigen corruptie, met succes afstand heeft genomen van de heersende politieke cultuur, die wordt gekenmerkt door politieke dynastieën, factievorming, patronagenetwerken en corruptie.

Ayesha Jehangir is een postdoctoraal onderzoeker aan de University of Technology Sydney, waar ze onder meer de regionale politiek in Zuid- en Centraal-Azië bestudeert. Eerder was ze journalist in onder meer Pakistan en Afghanistan.

Dit artikel is oorspronkelijk verschenen bij IPS-partner The Conversation.