Excuses voor de kolonisatie: en wat daarna?

De VN-experten maakten een scherpe analyse van het institutioneel racisme in België en zagen als oorzaak de erfenis van de kolonisatie, die op veel niveaus moet aangepakt worden. Eén van de steeds terugkerende eisen in dit verband is het aanbieden door België van excuses voor de kolonisatie. Goed, dat is eenvoudig en het geeft je misschien even een goed geweten, maar wat zal dit concreet aan de situatie veranderen?

Gaat het dan verder zoals met het doodgeboren fonds Lumumba? Er moet absoluut vermeden worden dat dit debat, zoals zo vaak gebeurt, een Belgo-Belgisch debat blijft waar Congo en de Congolese gemeenschap maar zijdelings bij betrokken zijn.

Na excuses volgt normaal een vorm van compensatie. Een smak geld? Dat zou te gemakkelijk zijn en het is praktisch niet doenbaar. Wat pijn doet, zijn de gevolgen, vandaag de dag, van de kolonisatie en de manier waarop België de gevolgen heeft beheerd – of niet beheerd. We kunnen alle standbeelden van Leopold II stuk slaan, maar dat zal helemaal niets veranderen aan waar het écht om gaat. Dit heeft vele aspecten. De plundering van Congo ? Ja, en daar moet verder tegen worden gevochten, maar het is nu een probleem van het functioneren van de internationale economie en zeker geen uitsluitend Belgisch probleem. Er zijn twee niveau’s waarop we wél iets kunnen doen: het racisme en uitsluiting in België, en de restitutie van cultureel erfgoed.

Er moet absoluut vermeden worden dat dit debat, zoals zo vaak gebeurt, een Belgo-Belgisch debat blijft waar Congo en de Congolese gemeenschap maar zijdelings bij betrokken is.

Wat hebben wij Belgen gedaan met onze koloniale erfenis ? De koloniale stereotypes overgenomen: de Congolezen zijn onbekwaam, ze moeten hun land ontwikkelen en niet bij ons blijven, ze mogen blij zijn met onze ontwikkelingshulp. Kortom: ze kunnen ons niets ernstigs bijbrengen. Toegegeven, de agressieve politiek onder Mobutu heeft ook niet bijgedragen tot een goede relatie, vooral niet omdat de “authenticité” uiteindelijk en willens nillens ook erg schatplichtig was aan het koloniale model. Hoewel er substantieel veel positieve aspecten aan waren, ging het te veel uit van het “ons” tegen “hen”, wat vraagt om een tweede fase van “ons met ons” maar niet onder om het even welke voorwaarden.

Men kan onmogelijk ontkennen dat de Congolese gemeenschap in België werd uitgesloten: hoeveel Belgen van Congolese oorsprong nemen er bij ons verantwoordelijke posities in in universiteiten, de administratie, de bedrijfswereld ? Vergelijken we dat even met Engeland en zelfs met Frankrijk? Wat pijn doet voor de Congolese gemeenschap is de terechte overtuiging dat ze méér worden gediscrimineerd dan de andere gemeenschappen. Wij hebben nooit Noord-Afrika gekoloniseerd, maar we hebben wel grote misdaden gepleegd in Congo. Zeker niet alléén misdaden, want dat zou te eenvoudig zijn (maar dat is een andere discussie), maar we hebben daar historisch toch structureel geweld geïnstitutionaliseerd, dáár en niet elders.

Als we hier ernstig willen zijn met onze excuses moeten we een nieuw begin willen maken in het samenleven met de Congolese gemeenschap, in België en voor zover mogelijk in Congo. We moeten in de onderwijsprogramma’s, in de media, in de verenigingswereld, absoluut een nieuwe, juiste en toekomstgerichte beeldvorming stimuleren. Positieve discriminatie op de arbeidsmarkt. Een systematisch beleid, niet in het algemeen naar alle Afrikanen, maar wél specifiek naar de Congolezen: anders blijven de excuses maar woorden voor de wind.

Als we hier ernstig willen zijn met onze excuses moeten we een nieuw begin willen maken in het samenleven met de Congolese gemeenschap, in België en voor zover mogelijk in Congo.

Een tweede element is het objectief gevolg van de kolonisatie: die heeft Congo de mogelijkheid ontnomen om een eigen weg te ontwikkelen naar de moderniteit. Er is een enorme breuk tussen het hedendaagse Congo en zijn verleden: men heeft Congolezen hun eigen spiegel ontrukt en hen een spiegel gegeven met een spiegelbeeld dat niet het hunne is. De hedendaagse onderwijsprogramma’s dragen er de sporen van en de faculteiten geschiedenis in Congo hebben meer professoren dan studenten.

Het verleden en de eigen identiteit en waarden moeten terug geactualiseerd worden en een hedendaagse vorm krijgen. Misschien kunnen we hier mee helpen. Een teruggave zonder meer van kunstvoorwerpen, hop we gooien het in een vliegtuig en ze zien wel wat ze er mee doen, brengt niet veel zoden aan de dijk. Er moeten ook educatieve, pedagogische en onderzoeksprogramma’s worden opgezet, in België en vooral in Congo, om deze teruggave te begeleiden, opdat ook jongeren terug contact kunnen krijgen met hun eigen verleden dat nu in een ver waas van vooroordelen is gehuld. In een tweede fase moet het verleden ook gered worden, samen met de academici en intelligentsia in Congo, met de ouderen en wijzen van het dorp.

Daarom ook kan de teruggave van de schedel van Lusinga geen zaak zijn van staat tot staat. Rond de teruggave zou een hoogst symbolische ceremonie voor verzoening moeten plaats vinden: tussen de familie van de chef Lusinga, de huidige chef Lusinga, de familie van Storms die Lusinga’s hoofd afhakte, en de Koninklijke Familie. Dat zou een zeer sterk signaal zijn van een nieuw begin, in een ceremonie die zowel in België als in Congo perfect zou begrepen worden. En laten we de politieke wereld er alsjeblief buiten houden.

Erik Kennes is programmadirecteur bij The Carter Center in Lubumbashi.