De gevaren -en voordelen- van vulkanen in Oost-Afrika

De honderden vulkanen die bezaaid liggen over de Oost-Afrikaanse Riftvallei zijn lang niet alleen een bedreiging voor de regio, argumenteren de Belgische geoloog Karen Fontijn en haar Ethiopische collega Gezahegn Yirguy. Als ze goed worden gemonitord, kunnen ze de lokale economie ten goede komen. 

Meer dan honderd jonge vulkanen, die in de voorbije tienduizend jaar nog actief waren, liggen bezaaid over de Oost-Afrikaanse Riftvallei, een gebied dat meer dan 3000 kilometer lang is en van Djibouti en Eritrea door Ethiopië, Kenia, Oeganda en Rwanda tot de DRC Congo en Tanzania loopt.

Het is de plaats waar het Afrikaanse continent traag uiteenvalt, aan een snelheid minder dan de groei van een menselijke vingernagel. Steile kloven en diepe meren, zoals Tanganyika, zijn het resultaat van die spreidstand. Maar het duurt nog miljoenen jaren voor de splijting echt gebeurt.

Dat proces is sterk verbonden met vulkanen omdat, terwijl het continent uiteen splijt, gesmolten rotsen opwellen uit de aardkorst. Dat magma bereikt soms de oppervlakte en vormt er vulkanen.

De meeste van de vulkanen in Oost-Afrika zijn momenteel slapend. Maar ze kunnen in de toekomst uitbarsten. Ongeveer een kwart van de vulkanen in Afrika heeft dat in de voorbije eeuw gedaan. Het is dan ook waarschijnlijk dat we nog uitbarstingen zullen zien in de komende decennia.

Plots

Soms zijn er weinig waarschuwingen voor zo’n uitbarsting, zoals bij de Nabro. Die vulkaan, bij de grens tussen Eritrea en Ethiopië, barstte zeven jaar geleden plots uit. Er was geen lokaal meetstation om de vulkaan te monitoren en de uitbarsting werd eerst vanuit de ruimte opgemerkt. Ze kostte zeven mensen het leven en maakte twaalfduizend mensen dakloos. De regionale luchtvaart liep verschillende dagen in de war.

‘Om in de toekomst beter voorbereid te zijn op uitbarstingen, moeten we minder bekende vulkanen in de gaten houden,’

Om in de toekomst beter voorbereid te zijn op dergelijke uitbarstingen, moeten we ook minder bekende vulkanen beter in de gaten houden, ook in afgelegen plaatsen.

Dat is wat wij als wetenschappers doen. We zijn een onderdeel van RiftVolc, een samenwerkingsverband van wetenschappers uit Groot-Brittannië en Ethiopië die een beter begrip zoeken van het vulkanisme in het Ethiopische deel van de Riftvallei.

Dat deel, zo’n 300 kilometer lang, bevat 15 procent van de Oost-Afrikaanse vulkanen. We bestuderen er vroegere uitbarstingen en de processen die onrust in de vulkanen veroorzaken en mogelijk toekomstige uitbarstingen kunnen veroorzaken.

De gevaren in kaart brengen

Eén manier om de risico’s in te schatten van langdurig slapende vulkanen is hun ontstaan reconstrueren op basis van geologische tekenen, zoals rotsen en sediment. Het landschap rond de vulkanen is immers bedekt met vulkanische rotsen, die het gevolg zijn van hevige uitbarstingen in de voorbije tienduizend jaar. Vulkanische as van die uitbarstingen vinden we ook in meren in de buurt.

Dat sediment vertelt ons wat er in het verleden is gebeurd, bijvoorbeeld of de vulkanen gemiddeld om de tien, honderd of duizend jaar uitbarstten, maar ook hoe die activiteit was: een trage lavastroom of enorme explosie. Dat geeft ons een goed idee van wat er in de toekomst kan gebeuren.

Elke vulkaan is uniek, maar onderzoek van andere vulkanen in de wereld toont dat de patronen zich lijken te herhalen. Dat betekent dat een beter begrip van de geschiedenis van een vulkaan ons toelaat om beleidsmakers en agentschappen te informeren over de toekomst.

Bedreigingen

De sequentie van vulkanische afzettingen toont dat sommige vulkanen in Centraal-Ethiopië, zoals Corbetti en Aluto tussen 1 en 4 uitbarstingen per millennium tellen. Dat is er dus tot 1 per 250 jaar.

Een nieuwe uitbarsting van een van die twee vulkanen zou verschillende honderden of zelfs duizenden vierkante kilometer bedekken onder een deken van vulkanische as. Het zou de lokale infrastructuur en economie aanzienlijk verstoren, en mogelijk ook de luchtvaart in de war brengen.

De meeste vulkanen verder naar het noorden lijken minder actief geweest in de voorbije duizenden jaren en kenden vooral kleinere uitbarstingen en lavastromen. Maar ook zo’n uitbarsting zou de lokale infrastructuur kunnen vernielen.

De geologie vertelt ons hoe schadelijk een vulkaan kan zijn en leert ons iets over de strategieën die nodig zijn om de vulkaan te monitoren en het risico te beperken. We kunnen uitbarstingen niet voorkomen, maar door de erupties uit het verleden te begrijpen kunnen we ons beter voorbereiden op die in de toekomst.

Voordelen van vulkanen

Maar vulkanen monitoren heeft nog voordelen, van een heel andere aard. Zo vinden we overal langs het Ethiopische deel van de vallei plaatsen waar hete vulkanische gassen en vloeistoffen worden uitgestoten. Op sommige plaatsen die de lokale economie ten goede komen, bijvoorbeeld als er kuuroorden gebouwd worden.

‘De hoge concentratie van actieve vulkanen in de Riftvallei vormt een groot potentieel voor aardwarmte: het gebruik van water en stoom op grote diepte kan stroomgeneratoren aandrijven’

Vulkanische vloeistoffen kunnen rotsen ook in klei omvormen, en een perfecte bron voor keramiek vormen. Maar vooral: de hoge concentratie van actieve vulkanen in de Riftvallei vormt een groot potentieel voor aardwarmte: het gebruik van water en stoom op grote diepte kan stroomgeneratoren aandrijven.

Aanzienlijke investeringen in geothermische ontwikkelingen op verschillende slapende vulkanen, met een totaal geschat potentieel van 10.000 megawatt, zal Ethiopië naar verwachting tot een regional centrum van hernieuwbare energie maken.

Op korte termijn zijn de socio-economische voordelen van vulkanen veel groter dan de risico’s. Maar het blijft cruciaal om de juiste strategieën te volgen om die risico’s zoveel mogelijk te reduceren. Zo kunnen de natuurlijke rijkdommen van de vulkanen bijdragen aan een duurzame toekomst.

Karen Fontijn is hoogleraar Vulkanologie en Mineralogie aan de ULB in Brussel, haar collega Gezahegn Yirgu doceert aan de Universiteit van Addis Abeba.