Covid en discriminatie doen moedersterfte in Latijns-Amerika toenemen

In verschillende Latijns-Amerikaanse landen was er tijdens de coronapandemie te weinig aandacht voor zwangere vrouwen – een risicogroep. Daardoor neemt het aantal gevallen van moedersterfte weer toe.

Brazilië had de twijfelachtige eer om als kampioen moedersterfte van Latijns-Amerika uit de coronapandemie te komen. Het land kende tussen 2019 en 2021 een toename van maar liefst 77 procent van overlijdens van vrouwen tijdens de zwangerschap of kort na de bevalling.

In het grootste en dichtstbevolkte land van Latijns-Amerika (214 miljoen inwoners) stierven vóór de pandemie jaarlijks gemiddeld 1575 vrouwen tijdens of kort na de bevalling. Twee jaar later was dat opgelopen tot 2787, volgens voorlopige gegevens van het ministerie van Volksgezondheid.

Brazilië had de twijfelachtige eer om als kampioen moedersterfte van Latijns-Amerika uit de coronapandemie te komen.

Mexico, het land met de tweede grootste bevolking (129 miljoen inwoners), zag een stijging van 49 procent en in Peru, een land van 33 miljoen mensen, steeg het aantal sterfgevallen van moeders met 63 procent. Colombia heeft geen recente gegevens beschikbaar, maar de overheid erkent dat covid-19 in 2021 de belangrijkste oorzaak van moedersterfte was.

Volgens deskundigen en vrouwenrechtenactivisten toont Brazilië als extreem voorbeeld hoe een combinatie van beleidsfouten en hardnekkige ontkenning heeft geleid tot een groot aantal vermijdbare sterfgevallen, met name van zwangere vrouwen.

In Latijns-Amerika is moedersterfte al langer een groot probleem. De Pan American Health Organization (PAHO), de regionale afdeling van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), stelt dat ‘moedersterfte onaanvaardbaar hoog is’ en dat de sterfgevallen ‘meestal te voorkomen’ zijn, vooral degene die zwangere vrouwen op het platteland treffen.

Ontoereikende zorg

‘Ontoereikende prenatale en verloskundige zorg’, grotendeels als gevolg van onvoldoende medische opleiding in deze gebieden, ligt ten grondslag aan de tragedie in Brazilië, zegt arts en epidemioloog Daphne Rattner, professor aan de Universiteit van Brasilia en voorzitter van het Netwerk voor Humanisering van Geboortezorg. ‘De belangrijkste doodsoorzaak in Brazilië is hypertensief syndroom (ernstig verhoogde bloeddruk). Er gaat dus iets mis met een eenvoudige diagnose als hoge bloeddruk en het controleren daarvan tijdens zwangerschap en bevalling.’

Van de 38.919 moedersterfte-gevallen tussen 1996 en 2018 in Brazilië, waren 8186 te wijten aan hoge bloeddruk en 5160 aan bloedingen, volgens een rapport van het ministerie van Volksgezondheid. Dit zijn directe obstetrische oorzaken, goed voor iets meer dan twee derde van de sterfgevallen. De rest had indirecte oorzaken, reeds bestaande aandoeningen die de bevalling bemoeilijken, zoals diabetes, kanker of hartaandoeningen.

De pandemie heeft de situatie alleen maar dramatischer gemaakt.

Een andere factor in de mortaliteit is het grote aantal keizersneden. Die vormt ‘een epidemie’ van 1,6 miljoen operaties per jaar – ongeveer 56 procent van het totaal aantal bevallingen – erkent het ministerie van Volksgezondheid. In particuliere ziekenhuizen is het aandeel keizersneden 85 procent en in openbare ziekenhuizen 40 procent, beiden ruim boven de 10 procent die de WHO aanbeveelt.

‘Dit is geen verloskunde, maar chirurgie. Ze weten niet hoe ze klinische zorg moeten verlenen, en het resultaat is meer moedersterfte’, stelt Rattner. De pandemie heeft de situatie alleen maar dramatischer gemaakt.

Moeder-genocide

Brazilië had als doelstelling de moedersterfte tegen 2015 met 75 procent terug te dringen, maar haalde die niet. De moedersterfte per 100.000 levendgeborenen daalde er wel van 143 naar 60, een daling van 58 procent.

Daarbij hielp het Stork Network, een overheidscampagne om hulp aan zwangere vrouwen en de infrastructuur van kraamklinieken te verbeteren, de bevalling menselijker te maken en betere gezinsplanning en betere zorg voor kinderen te faciliteren.

Maar COVID-19 en de reactie van de regering daarop zorgden voor een enorme terugval in de moedersterfte in Brazilië.

De reactie van de regering-Bolsonaro op de pandemie verergerde de sterfte in het algemeen, en moedersterfte in het bijzonder.

Het coronavirus leidde de afgelopen twee jaar tot meer dan tweeduizend overlijdens onder vrouwen tijdens de zwangerschap en na de bevalling. Daarnaast zijn er in deze groep nog minstens 383 andere sterfgevallen geregistreerd als gevolg van acuut respiratoir syndroom dat mogelijk is veroorzaakt door covid-19. Dit stelt het Feminist Health Network, een activistische beweging die sinds 1991 voor seksuele en reproductieve rechten strijdt.

De manier waarop de regering van de extreemrechtse president Jair Bolsonaro handelde ‘was een moeder-genocide’, zegt Vania Nequer Soares, verpleegster en lid van het Feminist Health Network.

De reactie op de pandemie verergerde de sterfte in het algemeen, en moedersterfte in het bijzonder. Het duurde meer dan een jaar voordat de gezondheidsautoriteiten erkenden dat zwangere vrouwen een risicogroep vormden voor COVID-19. Dit maakte het voor hen moeilijker om intensieve zorg en een tijdige vaccinatie te krijgen, aldus Soares.

En erger nog, vertelt Soares: het Stork Network werd ontmanteld, ondanks de veelbelovende resultaten van het beleid. In plaats daarvan werd een nieuw netwerk voor moeder- en kindzorg (Rami) opgericht, dat alle macht concentreert bij artsen en ziekenhuizen, ten koste van de andere betrokkenen én de dialoog.

Onderregistratie en nalatigheid

En de moedersterfte ligt waarschijnlijk nog hoger dan de huidige cijfers laten zien. Testen op COVID-19 kwam in Brazilië heel traag op gang, en gebeurde nauwelijks op grote schaal. Hierdoor stierven veel moeders waarschijnlijk zonder de juiste diagnose, vooral in het eerste jaar van de pandemie, zegt Rattner.

Een studie die deze maand verscheen in het wetenschappelijke tijdschrift The Lancet, met daarin de ervaringen van de families van 25 zwangere vrouwen die stierven aan COVID-19, spreekt over drie zaken die vaak leidden tot moedersterfte.

De moedersterfte ligt waarschijnlijk nog hoger dan de huidige cijfers laten zien.

Ten eerste weigerden artsen om vrouwen met klachten over bijvoorbeeld ademhalingsmoeilijkheden in het ziekenhuis op te nemen of nader te onderzoeken. Ze schreven het toe aan de zwangerschap en stelden diagnose uit.

In andere gevallen stuurden zorgcentra zwangere vrouwen weg onder het mom van de corona-richtlijnen, met het argument dat ze geen zwangere vrouwen konden accepteren vanwege het risico om hen te besmetten. Ook op kraamafdelingen werden zwangere vrouwen weggestuurd vanwege het risico op besmetting door het coronavirus.

Ten slotte werd aan zwangere vrouwen die er wel in slaagden om in ziekenhuizen te worden opgenomen, intensieve zorg geweigerd, met als argument het leven van de baby te beschermen. Zo werd gekozen om het kind te redden, ten koste van de moeders, zonder de families te raadplegen. De cijfers bevestigen dit: alle 25 zwangere vrouwen stierven, maar 19 baby’s overleefden.

Eigen regie

Vrouwen moeten een grotere rol krijgen, zodat ‘ze het proces van het moederschap, inclusief de bevalling, in eigen hand kunnen nemen’, zegt socioloog Ligia Cardieri, coördinator van het Feminist Health Network.

Andere aanbevelingen om moedersterfte te voorkomen zijn minder mechanische ingrepen, het terugbrengen van het aantal risicovolle keizersneden, en een grotere betrokkenheid van verpleegkundigen en andere gezondheidsprofessionals, vertelt ze via de telefoon vanuit Curitiba, in de zuidelijke staat Paraná.

In andere Latijns-Amerikaanse landen kampten zwangere vrouwen met covid-19 met een vergelijkbaar gebrek aan aandacht. Bijna een derde van hen kreeg tijdens de pandemie geen intensieve zorg of ademhalingsondersteuning, zo bleek uit een onderzoek onder 447 zwangere vrouwen uit acht landen, waaronder vijf uit Zuid-Amerika, twee uit Midden-Amerika en één uit het Caribisch gebied, volgens PAHO-gegevens.