Viroloog Kevin Ariën: ‘Ik zeg al jaren dat er een pandemie zit aan te komen’

Een pandemie zoals we die vandaag zien met het nieuwe coronavirus, zat er al jaren aan te komen. Maar het is erg moeilijk om de wereld daar op voor te bereiden. MO* sprak met Kevin Ariën van het Instituut voor Tropische Geneeskunde Antwerpen. Hij rolt onder andere een onderzoek uit naar het coronavirus in Afrika.

Voor elke viroloog zijn het uitzonderlijk drukke tijden. Dat geldt ook voor professor Kevin Ariën, viroloog aan het Instituut voor Tropische Geneeskunde in Antwerpen. Hij bekampt in ons land het coronavirus als zorgverlener. ‘Het is voor iedereen alle hens aan dek.’ Het hele team staat klaar om de extra de toevloed aan coronapatiënten mee op te vangen.

Het Instituut voor Tropische Geneeskunde heeft vooral naam en faam als referentiecentrum voor patiënten met hiv (dat aids veroorzaakt) en tropische ziekten. Professor Ariën leidt het onderzoeksteam dat hiv en tropische virussen bestudeert. Hij volgde onder meer de recente ebola-uitbraak in Oost-Congo op de voet. Nu staat hij plots in eigen land midden in een acute virale crisis.

'De familie van de coronavirussen was een grote kanshebber om een pandemie te veroorzaken, omdat ze vaak voorkomen in de dierenwereld.'

Tegelijkertijd werken Ariën en zijn team aan een onderzoek om corona op het Afrikaanse continent te onderzoeken. Samen met collega’s uit Congo, Kenia en Mozambique hoopt hij snel groen licht te krijgen om ook in die landen de verspreiding en de behandeling van dit virus te kunnen onderzoeken. De fondsen zijn aangevraagd. Hij hoopt snel nieuws te krijgen, want lang wachten is geen optie.

‘Nog beter was het waarschijnlijk geweest als de financiering er al was geweest', zegt hij. Want volgens de viroloog is deze crisis helemaal geen verrassing. ‘Deze of een soortgelijke pandemie was voorspeld. Ik zeg al jaren tegen mijn studenten dat een dergelijke pandemie eraan komt.’

Voor virologen stond de familie van de coronavirussen op de lijst van grote kanshebbers om een pandemie te veroorzaken. ‘Omdat we weten dat ze vaak voorkomen in de dierenwereld en eerder al SARS en MERS hebben opgeleverd', verduidelijkt Ariën.

Het grote risico zit hem in 'de manier waarop we de voorbije decennia massaal ingrepen op het leefmilieu' en 'hoe dit onze interactie met wilde dieren deed toenemen', zegt Ariën, 'Voeg daar aan toe: de wereldwijde demografische groei en hoe de landbouw en veeteelt daardoor steeds intensiever worden. 'Het zijn volgens de viroloog factoren die de kans vergroten dat virussen van dier op mens overgaan.’

Op zich is die overdracht niet ongewoon. En vaak zijn de coronavirussen die de dierenwereld in bewaring houdt, ongevaarlijk voor de mens. ‘Maar we hebben al een paar keer een virus van die coronafamilie gezien, zoals SARS en MERS. Die hebben wel gevolgen voor de mens. En nu is er SARS-CoV-2, dat COVID-19 (gekend als het 'nieuwe coronavirus, red.) veroorzaakt.’

Het Afrikaanse continent lijkt voorlopig nog relatief gespaard van dit nieuwe coronavirus, dat Europa lijkt te verlammen. Wat vertellen de cijfers?

Ariën: In Afrika lijkt het met iets meer dan honderd gerapporteerde besmettingen voorlopig redelijk mee te vallen. Maar we hebben schrik dat de crisis nog moet losbarsten.

‘We dachten trouwens ook jarenlang dat Afrika aan de seizoensgriep ontsnapt. Dat blijkt niet zo te zijn.’

Het werkelijke aantal besmettingen ligt in Afrika hoger, vrezen we. In de landen rond de evenaar zijn nu nog weinig coronabesmettingen vastgesteld. Maar het zijn net ook die landen die vaak niet de capaciteit hebben om te gaan testen en patiënten de nodige intensieve zorgen te verstrekken.

Voor Congo bijvoorbeeld weten we eigenlijk niet wat de werkelijke stand van zaken is. Ongetwijfeld zal het meer zijn dan de cijfers die we vandaag kennen. Ook bij ons ligt het werkelijke aantal besmettingen veel hoger. Ik zie momenteel geen sterke aanwijzingen waarom het op het Afrikaanse continent anders zou zijn.

Corona in tropisch klimaat

We lezen soms dat dit coronavirus minder goed zou aarden in tropische temperaturen. Klopt dit?

Ariën: De impact van de klimatologische omstandigheden op het virus is niet duidelijk. Dat geldt voor griep en ook voor corona.

Dat het griepvirus aan kracht afneemt in de lente, heeft waarschijnlijk ook met gedragsverandering te maken, naast de temperatuur en luchtvochtigheid. Er zal waarschijnlijk wel een klimatologische factor zijn. Maar hoe belangrijk die is, weten we niet.

We dachten trouwens ook jarenlang dat Afrika jaarlijks om die reden aan de seizoensgriep ontsnapt. Dat blijkt niet zo te zijn. De directeur van het Instituut voor Tropische Geneeskunde is griepspecialist en heeft jarenlang in Kenia onderzoek gedaan naar griep. Uit dat onderzoek bleek dat griep wel degelijk in de tropen voorkomt. Het komt er zelfs het hele jaar voor. We weten nu dat die virussen daar ook circuleren. Het werd in het verleden simpelweg niet vastgesteld en gerapporteerd.

Bovendien, wat opgaat voor de griep gaat niet noodzakelijk op voor de nieuwe corona. Het is een nieuw virus.

Dokter Muyembe-Tamfum, directeur van het Institut National pour la Recherche Biomedicale (INRB) in Congo, drukte vorige week al zijn bezorgdheid uit over de mogelijke gevolgen van de verspreiding van COVID-19 in Congo. Terecht?

Ariën: Congo is sowieso een land waar het gezondheidssysteem heel zwak is. Bovendien zijn de mensen van het INRB van de ene ebola-uitbraak in de andere gerold. De hulpverleners waren net een paar dagen thuis na de uitbraak in de evenaarsprovincie, en ze moesten al terug vertrekken naar Oost-Congo.

De hele gezondheidszorg is dus al onder druk komen te staan. Het betreft bovendien nu ook een ander virus, met een ander verspreidingsmechanisme, met andere symptomen, waar andere specifieke intensieve zorgen voor nodig zijn. Geen evidente opdracht dus, zelfs niet voor een ervaren team als dat van dokter Muyembe.

Op welke manier hopen jullie met het centrum van dokter Muyembe-Tamfum in Congo samen te werken?

Ariën: Het Instituut voor Tropische Geneeskunde heeft samen met Muyembe-Tamfum’s team en collega’s uit Kenia en Mozambique steun aangevraagd bij een wetenschappelijk noodfonds. We willen zo snel mogelijk lokaal klinische data verzamelen. We willen screenen op het nieuwe coronavirus, zowel in ziekenhuizen waar mensen symptomen vertonen als lukraak in lokale gemeenschappen.

‘Virologen dromen van een breedspectrum antiviraal geneesmiddel, waar je meerdere virussen mee klein kan krijgen.’

Maar het is geen sinecure om na te gaan of mensen in aanraking zijn gekomen met SARS-CoV-2 (dat het nieuwe coronavirus veroorzaakt, red.). Je gaat testen op antilichamen die ons immuunsysteem aanmaakt als reactie op een infectie met het virus.

Een vaak voorkomend probleem bij dit soort testen is kruisreactie. Er zijn namelijk verschillende kleine broertjes en zusjes van SARS-CoV-2 die wereldwijd circuleren. Die lijken erg op dit nieuwe coronavirus, maar zijn gelukkig milder. Doorgaans veroorzaken ze gewoon een verkoudheid.

Toch kunnen antilichamen die gericht zijn tegen deze mildere variant een kruisreactie hebben met het nieuwe SARS-Cov-2. We willen zowel onze eigen ontwikkelde methoden als enkele nieuwe commerciële tests gebruiken in ons onderzoek. Die laatste zijn nu versneld op de markt gebracht, zonder dat we goed weten hoe betrouwbaar ze zijn. Een van onze doelstellingen is net de betrouwbaarheid van die testen nagaan.

Deze resultaten zullen misschien niet onmiddellijk van dienst zijn om de huidige pandemie te bestrijden. Maar ze kunnen ons leren hoe we in de toekomst een volgende crisis kunnen bestrijden met methodes die aangepast zijn aan de lokale context.

Onvoldoende geïnvesteerd

Hadden we de gezondheidsinfrastructuur, en in het bijzonder die in meer kwetsbare landen, beter kunnen voorbereiden op deze coronacrisis?

Ariën: Pandemic preparedness is al enkele jaren een buzzing word. Maar in de praktijk is het toch niet eenvoudig om volledig gewapend te zijn tegen een virus dat we niet kennen. Daar is deze crisis een voorbeeld van.

'Had de internationale gemeenschap meer geïnvesteerd in onderzoek, dan hadden we misschien nu al de wapens in handen'

Je hebt kanshebbers onder de virussen en je kan die oplijsten, een top tien maken. De families van virussen, zoals deze die de griep veroorzaken. De corona- en filovirussen, waartoe ebola behoort. En ook de arbovirussen die door insecten worden overgedragen, denk maar aan zika.

Dat zijn grote kanshebbers om vaker voor problemen te zorgen. Dat weten we. Maar dat zijn families waarbinnen honderden virussen zitten, waarvan er vermoedelijk tientallen in staat zijn ziekte bij mensen te veroorzaken. Je weet nooit welk virus precies op welke manier zal muteren, en wat dit zal doen met de mens. Dan nog is het moeilijk om op voorhand te voorspellen welk virus waar, wanneer en op welke manier bij de mens terecht zal komen.

Je kan in kaart brengen welke dieren welke virussen dragen en vervolgens de risico's op overdracht naar mensen inschatten. Dit soort onderzoek gebeurt ook.

Daarnaast kan je ook het gedrag van mensen proberen aan te passen. In grote delen van Afrika is bushmeat nog de belangrijkste bron van dierlijke eiwitten. Als je weet dat bepaalde dieren drager zijn van een risicovol type virus, dan kan je de lokale gemeenschappen wijzen op de gevaren van consumptie, en proberen hen een veiliger alternatief aan te bieden.

Een breed antiviraal middel wordt nu getest bij coronapatiënten.

Daarnaast dromen virologen natuurlijk van een breedspectrum antiviraal geneesmiddel. Een middel waarmee je meerdere virussen klein zou kunnen krijgen. Had de internationale gemeenschap de voorbije jaren meer middelen geïnvesteerd in dit onderzoek, dan hadden we misschien nu betere wapens in handen gehad, ook tegen dit nieuwe coronavirus.

Die zoektocht naar dat breedspectrum antiviraal middel is volgens mij belangrijk. Maar gezien de huidige aanpak en de beperkte beschikbare middelen, acht ik de kans dat we dit in de nabije toekomst klaarspelen niet groot.

Op papier ziet het er alvast beloftevol uit. Er zijn in laboratoria al enkele doorbraken geweest. Bij proeven op dieren lijken we wel successen te boeken.

Ook tijdens de ebola-uitbraak in Oost-Congo is op mensen getest met zo’n breed antiviraal middel, Remdezivir. De resultaten waren minder rooskleurig dan verwacht op basis van de laboproeven. Twee andere medicijnen die ontwikkeld werden met antilichamen van ebola-overlevers, deden het opmerkelijk beter.

Remdezivir is ook actief tegen de coronavirussen SARS en MERS. Recent onderzoek toonde aan dat het ook SARS-CoV-2 kan afremmen, althans in laboratoriumproeven. Daarom wordt het nu ook getest bij mensen die besmet zijn met dit nieuwe coronavirus. Maar op resultaten is het nog wachten.