Turkije en de perfecte storm in het Midden-Oosten

Turkije heeft een hele zomer in het brandpunt van het nieuws gestaan, en dat was meestal geen goed nieuws voor de Turkse bevolking, denk maar aan de aanslagen op de internationale luchthaven in Istanboel of gisteren nog op een politiekantoor in Cizre, of aan de bloedige poging tot staatsgreep en de zuiveringen die daarop volgden.

Ook geopolitiek geraakte Turkije verzeild in een perfecte storm: de relaties met zowel Israël als Rusland werden hersteld, en dus ook met Iran en tot op zekere hoogte met het regime in Damascus, terwijl de relaties met Europa en de Verenigde Staten naar een dieptepunt zonken naar aanleiding van respectievelijk de migratiedeal en de vermeende steun aan Fetullah Gülen, de man en de beweging die verantwoordelijk geacht wordt voor de staatsgreep.

De coalities van de voorbije maanden en jaren lijken allemaal op de schop te gaan. Of is dat gezichtsbedrog?

Deze week zette Turkije zijn leger in tegen Koerden en tegen IS in Syrië, terwijl het regeringsleger van president Assad er voor het eerst ook bombardementen op Koerdische stellingen uitvoerde. De coalities van de voorbije maanden en jaren lijken allemaal op de schop te gaan. Of is dat gezichtsbedrog? MO* vroeg het aan Amanda Paul, onderzoekster bij het European Policy Center, waar ze zowel de Turkse, de Russische als de EU buitenlandpolitiek volgt.

Terwijl we praten, rijden Turkse tanks Syrië binnen en voeren Turkse gevechtsvliegtuigen opdrachten uit op Syrisch grondgebied. Op het eerste zicht lijkt dat een radicale ommekeer tegenover de voorbije jaren, waarin Turkije zelfs vaak het verwijt kreeg de jihadi’s te gedogen of zelfs te helpen in hun strijd tegen de regering Assad in Damascus.

Amanda Paul: Wat je nu ziet gebeuren is vooral het resultaat van de normalisering van de relaties met Rusland. En meteen is ook duidelijk waarom Turkije dat zo wanhopig wou: Ankara werd namelijk hoe langer hoe ongeruster over de opmars van de Syrische Koerden (de PYD) mét Russische steun, terwijl Rusland elke mogelijke rol voor Turkije in Syrië blokkeerde. Die situatie lijkt nu doorbroken.

Ankara werd namelijk hoe langer hoe ongeruster over de opmars van de Syrische Koerden (de PYD)

Het is op dit moment niet duidelijk hoe ver de verstandhouding tussen Ankara en Moskou echt zal gaan, want de standpunten blijven toch ver uit elkaar liggen, maar je zag deze week wel Turkse gevechtsvliegtuigen die in Syrisch luchtruim actief konden zijn. Dat was voordien uitgesloten. Idem voor de tanks.

De Turkse minister van Buitenlandse Zaken verklaarde bovendien dat er enkel een oplossing voor Syrië kan komen als Rusland betrokken is. Hij zei ongeveer hetzelfde na een bezoek aan Teheran, maar dan over de noodzaak Iran te betrekken.

Dat alles geeft minstens de indruk dat Turkije vandaag bereid is om Assad een tijd langer te gedogen als onderdeel van een transitie naar een ander regime.

Dat strookt niet met de westerse positie in verband met Syrië?

Amanda Paul: De Verenigde Staten en Rusland staan in verband met Syrië dichter bij elkaar dan ooit, en dat betekent dat de VS hun standpunt bijgesteld hebben in de richting van de Russische positie, niet andersom. Dat stelt Turkije vandaag in staat om te handelen in relatie met hun belangrijkste agendapunt in verband met het Syrische conflict: voorkomen dat er na Irak ook in Syrië een autonome Koerdische staat zou ontstaan. Want dat riskeert een grote impact te hebben op de Koerden in Turkije.

Is Turkije er door zijn diplomatieke inspanningen in geslaagd om iedereen –Rusland, Assad, de VS- ervan te overtuigen de Koerden te laten vallen?

Rusland heeft de Koerden zeker gebruikt om Turkije te jennen en te provoceren

Amanda Paul: Rusland heeft de Koerden zeker gebruikt om Turkije te jennen en te provoceren. De PYD opende zelfs een informele “ambassade” in Moskou, al ontkende Poetin daar iets van af te weten toen Erdogan er vragen over stelde.

Maar ik denk niet dat Rusland of de VS de Koerden zomaar zullen laten vallen. Op het terrein vormen zij nog steeds de belangrijkste strijdmacht tegen IS. Dat is ook de reden waarom Damascus tot nu de Koerden liet begaan. Wellicht was hun succes intussen onverwacht groot en verklaart dat ook waarom ze deze week de wacht werden aangezegd door het Syrische leger.

Of Rusland op langere termijn een betrouwbare bondgenoot voor de Koerden is, blijft zeer de vraag. De VS hebben in Irak wel bewezen dat ze de steun voor Koerdische autonomie kunnen volhouden, dus op hen wordt wel gerekend door de Syrische Koerden. Als zullen ook zij geen echte Koerdische staat steunen.

Kan de actievere deelname van Turkije in het Syrische conflict tot een doorbraak leiden?

Het gedoogbeleid tegen radicale cellen en doorreizende individuen, dat zich zo spectaculair tegen Turkije gekeerd heeft, behoort tot het verleden

Amanda Paul: Als Turkije zich honderd procent achter de doelstellingen van de internationale strijd tegen IS schaart, misschien wel ja. Dat is in het verleden zeker niet altijd het geval geweest, maar na de serie aanslagen van dit jaar twijfel ik niet langer aan de beslistheid van Ankara om IS een halt toe te roepen. Het gedoogbeleid tegen radicale cellen en doorreizende individuen, dat zich zo spectaculair tegen Turkije gekeerd heeft, behoort tot het verleden.

Maar zelfs indien men er plots in zou slagen IS in Syrië te verslaan, dan nog is het probleem van de aantrekkingskracht van hun extremistische ideologie niet van de baan. Daarvoor heb je geen militaire strategie nodig, maar een inclusief sociaal beleid, en niet alleen in het Midden-Oosten, ook in Europa.

Turkije is al lang een loyaal lid van de Navo, maar werkt nu nauw samen met staten die hoog op de lijst vijanden van de militaire alliantie staan: Rusland, Iran, Assad. Waarnemers zien dit als een uiting van het afscheid van het Westen en de keuze voor een oostwaartse buitenlandpolitiek van Turkije.

Amanda Paul: Ik denk niet dat dat correct is. Turkije probeert midden de meest turbulente periode uit de recente geschiedenis zijn evenwicht te behouden of opnieuw te vinden. De relatie met Iran, bijvoorbeeld, is verbeterd, maar dat betekent niet dat de twee landen nu arm in arm de toekomst tegemoet treden.

Turkije onderhoudt heel nauwe banden met Saoedi-Arabië en meer nog Qatar, waar het Turkse leger zelfs een militaire basis heeft

Je mag niet vergeten dat Turkije heel nauwe banden onderhoudt met Saoedi-Arabië en meer nog Qatar, waar het Turkse leger zelfs een militaire basis heeft. Anderzijds zal Ankara er wel op toezien dat de verbeterde relaties met Rusland niet ten koste gaan van de lange historische relatie met het Westen en met name de Navo, waarvan het al sinds 1952 lid is.

Wie denkt dat de huidige verschuivingen een soort voorbode zijn van Turkije’s vertrek uit de Navo, negeert het feit dat de Navo nog nooit zo belangrijk geweest is voor Turkije als vandaag.

Het Turkse leger komt ernstig verzwakt uit de staatsgreep en kan eigenlijk de veiligheid van het land niet meer garanderen. Ook voor de VS is het Turkse lidmaatschap van de Navo veel belangrijker dan dat van sommige Europese landen, inclusief dat van Oostenrijk, het land dat nu oproept om Turkije uit de Navo te zetten.

De geostrategische ligging van Turkije; het feit dat het een islamitisch land is; de omvang van zijn strijdkrachten; dat alles maakt dat de VS er alles aan zullen doen om Turkije bij de club te houden. Kijk maar naar de inspanningen van Joe Biden deze week om bruggen te bouwen.

Dat belet niet dat de verhouding ernstig getroubleerd is…

Amanda Paul: … en ze zal in de komende maanden wellicht nog moeilijker worden, aangezien ik me maar moeilijk kan voorstellen dat de VS zullen ingaan op het uitleveringsverzoek voor Gülen. Ook met de EU zit er meer dan één haar in de boter. Het was, volgens mij, echt een vergissing van de EU dat er niemand uit de hogere regionen van de EU naar Ankara gegaan is vlak na de staatsgreep.

Het was een vergissing dat er niemand uit de hogere regionen van de EU naar Ankara gegaan is vlak na de staatsgreep

Federica Mogherini had moeten gaan, of Angela Merkel had zich duidelijker moeten uitspreken. Maar tot vandaag is er niemand naar Turkije afgereisd. Dat zet niet alleen kwaad bloed bij de regering in Turkije, maar in de ruimere samenleving. En het zat al niet goed in verband met het migratie-akkoord en de afschaffing van de visaplicht voor Turkse burgers.

De huidige influx van Gülen-vluchtelingen in Brussel, waardoor er rond de Europese instellingen een grote Gülendiaspora ontstaat, helpt de zaken ook al niet vooruit vanuit Turks perspectief.

Turkije lijkt plots goed op te schieten met iedereen  -Rusland, Iran, Qatar, Damascus, Saoedi-Arabië- behalve misschien met zijn eigen bondgenoten van de Navo?

Amanda Paul: Je kan in elk geval niet zeggen dat Turkije goed opschiet met de EU en de VS. Maar voor de rest is er inderdaad vooruitgang, en dat is een goede zaak. Want tot voor kort leefde Turkije met zowat alle buurlanden in onmin. Dat had heel veel te maken met de focus van de vroegere minister van Buitenlandse Zaken en later Eerste Minister, Ahmet Davatoglu, op de ideologische lijn, in tegenstelling tot de traditionele Turkse positie die veel pragmatischer was.

Davatoglu was gefixeerd op het bouwen van een Soennitische As op basis van regimes die zich op de Moslimbroeders zouden baseren, een soort neo-Ottomaans project. Die positie bracht hen in de problemen in Egypte en met Israël, en lag aan de basis van de onverzettelijke houding tegenover Assad in Damascus.

Erdogan stuurde Davatoglu de laan uit. Als die laatste de neo-Ottomaanse ideoloog was, is Erdogan een pragmatische islamist?

Amanda Paul: Hij lijkt mij minder gedreven door dat soort hooggestemde dromen. Sinds het aantreden van de huidige eerste minister,Binali Yilderim, zien we in elk geval een veel pragmatischere koers, bijvoorbeeld tegenover Israël. Recep Tayyip Erdogan zelf is tegelijk een islamist en een nationalist, wat een moeilijke en tegelijk misschien een gevaarlijke combinatie is.

De president is op dit moment enorm populair in Turkije. Maar de zuiveringen die hij doorvoert in leger, administratie en onderwijs verzwakken de staat, zegt u.

Amanda Paul: De zuiveringen zijn van een nooit geziene omvang en gaan duidelijk veel te ver. Het is duidelijk dat dit een institutioneel vacuüm gaat creëren op de ministeries van Buitenlandse Zaken, Onderwijs, Economie…

De zuiveringen verzwakken de capaciteit van Turkije om zowel intern als extern op te treden

Dat is overigens ook wat buitenlandse investeerders vandaag signaleren: zij verliezen al hun contactpersonen met de Turkse administratie en dat baart hen grote zorgen. Het wordt ook zo goed als onmogelijk om al die ontslagen leerkrachten en hoogleraars te vervangen door kwalitatief hoogstaand personeel. Met andere woorden: de capaciteit van Turkije om zowel intern als extern op te treden is grondig verzwakt.

Maar Turkije heeft anderzijds een traditie van veerkracht en daadkracht. Ik geloof dus wel dat het land hieruit zal komen, maar het zal wel een ander Turkije zijn, zeker de eerstkomende jaren.

Dat klinkt behoorlijk hoopvol.

Amanda Paul: De terugkeer naar een meer pragmatische benadering lost natuurlijk niet alles op. Het evenwicht houden tussen Saoedi-Arabië en Iran, bijvoorbeeld, zal heel moeilijk zoniet onmogelijk zijn. Vanuit de soennitische hoek wil men graag de relatie met Saoedi-Arabië verder cultiveren, maar anderzijds is Iran een regionale grootmacht die aan de Turkse grens ligt. Na het nucleaire akkoord is Iran nog veel belangrijker geworden, en het was al een enorme markt waar Turkse bedrijven graag een sterkere aanwezigheid uitbouwen. Of Turkije deze evenwichtsoefening tot een goed einde kan brengen is helemaal niet zeker, nu het staatsapparaat door de anti-Gülen zuiveringen zo zwaar getroffen wordt.

Toch is het voor het conflict in Syrië essentieel dat alle betrokken buitenlandse machten overtuigd geraken van het belang om hun steun aan gewapende groepen of het leger stop te zetten, en zo een einde te maken aan de verwoestende burgeroorlog.

Zijn die buitenlandse machten nog wel in staat om het enorm versplinterde landschap van gewapende –en ongewapende- groepen te controleren?

Als de steun vanuit de Arabische Golf voor salafistische groepen als Al Nusra opdroogt, dan zullen ze wel moeten praten

Amanda Paul: De wapens en middelen moeten ergens vandaan komen. Als die kraan dichtgedraaid wordt, zal het veel moeilijker worden voor al die gewapende groepen om hun oorlog voort te zetten. Om concreet te zijn: als de steun vanuit de Arabische Golf voor salafistische groepen als Al Nusra opdroogt, dan zullen ze wel moeten praten. Maar op dat moment heb je ook een soort toekomstplan nodig waarover internationaal al voldoende consensus over bestaat.

Zo ver zijn we nog bijlange niet. Alleen al de blijvende discussie over de vraag of de Koerden betrokken moeten worden bij de onderhandelingen in Genève zegt al genoeg. Ik denk dat Turkije er goed aan zou doen zijn verzet daartegen op te geven en te kiezen voor een echt inclusief proces voor Syrië.

Maar Ankara lijkt daar al niet voor te kiezen in eigen land.

Amanda Paul: Ook in Turkije moet de Turkse regering zo snel mogelijk een manier vinden om opnieuw aan tafel te gaan zitten met de Koerden, al was het maar omwille van de impact van het binnenlandse conflict op het Syrische conflict. Ik geloof dat de enorme populariteit van Erdogan –meer dan 70 procent van de Turken hem momenteel steunen- hem in staat kan stellen om voor een nieuwe doorbraak met de Koerden te zorgen.

Erdogan is autoritair en er zijn grote problemen met de mensenrechten, maar vergeleken bij het regime in Saoedi-Arabië is hij een gematigd leider, die bovendien democratisch verkozen is. En ik geloof dat hij beseft dat vrede met de Koerden cruciaal is voor binnenlandse veiligheid én voor de regionale positie van Turkije.